«ԱՐՑԱԽ» գիտահետազոտական ինստիտուտի տնօրեն,
իրավաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Ավետիք Հարությունյանն իր ֆեյսբուքյան էջում Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանությունների վերաբերյալ 2-րդ հրապարակումն է կատարել՝ այս անգամ անդրատառնալով ԼՂՀ-ում հայտարարված արտակարգ իրավիճակին:
«Հարգելի´ հայրենակիցներ,
2020թ. ապրիլի 12-ից Արցախի Հանրապետության ամբողջ տարածքում հայտարարվել է արտակարգ իրավիճակ, որը երկարաձգվել է մինչև հունիսի 11-ը: Տվյալ իրավական ռեժիմի մասին քաղաքացիների իրազեկվածության մակարդակը բարձրացնելու նպատակով ներկայացնում ենք արտակարգ իրավիճակին նվիրված ԱՀ Սահմանադրության 133 հոդվածի մեկնաբանությունը»,- գրել է Հարությունյանը:
Ստորև ներկայացնում ենք մեկնաբանությունը.
Հոդված 133. Արտակարգ իրավիճակը
1. Տարերային աղետի բնույթ ունեցող բնական կամ տեխնածին աղետների կանխարգելման, ինչպես նաև դրանց հետևանքների վերացման նպատակով Հանրապետության նախագահը կարող է Արցախի Հանրապետության ողջ տարածքում կամ դրա մի մասում որոշակի ժամկետով մտցնել արտակարգ իրավիճակի ռեժիմ:
2. Արտակարգ իրավիճակի ռեժիմը սահմանվում է օրենքով:
1. Բնական և տեխնածին բնույթի արտակարգ իրավիճակների առաջացման դինամիկան պայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Առավել հաճախադեպ են տեխնոլոգիական առաջընթացը, կլիմայի փոփոխությունը, աշխարհում տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների սրումը և այլն։ Բնական աղետները կարող են առաջանալ տարբեր տարածքներում, և դրանց հետևանքները կարող են լինել կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ՝ վնաս հասցնելով ինչպես բնակչությանը, այնպես էլ բնապահպանությանը:
Բնական և տեխնածին աղետը կործանարար գործընթաց է, որն առաջանում է շրջակա բնական միջավայրի բաղադրիչների հետ տեխնոլոգիական օբյեկտների նորմալ փոխգործակցության խախտման արդյունքում՝ հանգեցնելով մարդկանց մահվան, տնտեսության օբյեկտների և շրջակա բնական միջավայրի բաղադրիչների ոչնչացման ու վնասման: Բնական աղետներից են երկրաշարժը, ցունամին, ջրհեղեղը, հրաբուխների ժայթքումը, սողանքը, քարաթափումը, ձնահյուսը, փոթորիկը, փոշեփոթորիկը, մրրիկը, պտտահողմը, սելավը, վարարումը, երաշտը, համավարակը և այլն:
Տեխնածին արտակարգ իրավիճակն այնպիսի վիճակ է, որի դեպքում օբյեկտում, որոշակի տարածքում կամ ջրատարածքում տեխնածին արտակարգ իրավիճակի աղբյուրի առաջացման արդյունքում խախտվում են մարդկանց կյանքի ու գործունեության բնականոն պայմանները, վտանգ է սպառնում նրանց կյանքին ու առողջությանը, վնաս է հասցվում բնակչության գույքին, ժողովրդական տնտեսությանն ու շրջակա բնական միջավայրին: Տեխնածին աղետներից են տրանսպորտային պատահարը, մայրուղային խողովակաշարի վթարը, հրդեհը, պայթյունը, արդյունաբերական վթարը և այլն:
ԼՂՀ կառավարության 1999թ.-ի հունվարի 26-ի «Տարերային աղետների դեպքում պետական միջամտության քաղաքականության հայեցակարգի մասին» թիվ 7 որոշմամբ բնական և տեխնածին վտանգավոր գործընթացները, կախված երևույթների չափերից, ազդեցության ոլորտից ու ձևերից, դասակարգվել են ըստ չորս մակարդակների` հանրապետական ու շրջանային նշանակության (երկուսը միասին` պետական նշանակության) և համայնքային ու անհատական նշանակության:
Արտակարգ իրավիճակի առաջացման դեպքում տվյալ տարածքում հետևանքների վերացման նպատակով սահմանվում է հատուկ իրավական ռեժիմ՝ արտակարգ իրավիճակ: Երբեմն ԶԼՄ-ներում, ինչպես նաև հանրային քննարկումների այլ հարթակներում և միջանձնային խոսույթում սխալմամբ այն կոչում են արտակարգ դրության ռեժիմ: Մինչդեռ արտակարգ իրավիճակի և արտակարգ դրության ռեժիմներն էապես տարբերվում են։ Քաղաքացիներն իրավագիտակցության ոչ բարձր մակարդակի պատճառով հաճախ այդ երկու իրավական ռեժիմները չեն կարողանում հստակ սահմանազատել, ինչի պատճառով դրանք ոչ միայն անհարկի նույնացվում են, այլև համարժեք չեն ընկալվում յուրաքանչյուրի իրավական հիմքերն ու նշանակությունը։ Միևնույն ժամանակ դրանց միավորում է առաջին հերթին այն, որ արտակարգ իրավիճակը կարող է պատճառ կամ, իրավաբանական տերմինաբանությամբ, իրավաբանական փաստ հանդիսանալ արտակարգ դրության ռեժիմ հայտարարելու համար։ Փոխկապակցված լինելով՝ այդ երկու ռեժիմները դասվում են հատուկ, արտակարգ ռեժիմների շարքին:
Հաշվի առնելով, որ արտակարգ դրության և արտակարգ իրավիճակի ռեժիմիների տարբերակումն ունի ինչպես տեսական, այնպես էլ գործնական-իրավական նշանակություն, անդրադառնանք այդ ռեժիմներին առանձին-առանձին։
Արտակարգ իրավիճակն իրավական ռեժիմի առավել մեղմ տեսակ է, և պարտադիր չէ, որ արտակարգ իրավիճակի դեպքում հայտարարվի արտակարգ դրություն։ Այսինքն՝ կարելի է նաև պնդել, որ արտակարգ դրության և արտակարգ իրավիճակի ռեժիմիների փաստական հիմքերը հաճախ կարող են համընկնել, սակայն արտակարգ դրության հայտարարման համար արտակարգ իրավիճակի ինտենսիվությունն ու հանրային վնասակարությունը պետք է լինի առավել բարձր. այն պետք է սպառնա հանրորեն նշանակալից ավելի շատ արժեքների ու բարիքների, և սպառնալիքն էլ պետք է լինի ավելի ընդգրկուն ու իրական, քան արտակարգ իրավիճակի իրավական ռեժիմի պարագայում։ Թերևս բացառություն են կազմում արտակարգ դրության այնպիսի փաստացի հիմքերը, որոնք կապված են զինված հակամարտությունների ու խռովությունների հետ. վերջիններիս պարագայում հայտարարվում է արտակարգ դրություն, այլ ոչ թե արտակարգ իրավիճակ։
Հարկ է նշել, որ կան երկրներ, որտեղ հայտարարում են ոչ թե արտակարգ դրություն, այլ արտակարգ իրավիճակ, օրինակ՝ Ուկրաինայում։ Արևմտյան Եվրոպայի որոշ երկրներում (օրինակ՝ Ֆրանսիայում) նախապատվությունը տալիս են արտակարգ իրավիճակի իրավական ռեժիմին, որի դեպքում գործում է սահմանափակումների համեմատաբար լայն շրջանակ, ուստի արտակարգ դրություն հայտարարելու կարիք չի լինում:
Հակառակ դրան՝ արտակարգ դրություն հայտարարվում է այն դեպքում, երբ սահմանադրական կարգին անմիջական վտանգ է սպառնում, որի վերացումն այլ միջոցներով հնարավոր չէ: Սահմանադրական կարգին անմիջական վտանգ սպառնալու հիմքերը սահմանված են «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» ԱՀ օրենքով, որոնք որևէ առնչություն չունեն բնական, տեխնածին աղետների կամ համաճարակի հետ՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դրանց մասշտաբներն այնքան են մեծացել, որ կարող են իրական սպառնալիք դառնալ սահմանադրական կարգի, մասնավորապես մարդու` որպես բարձրագույն արժեքի ապահովման համար: Այս առումով կարող ենք փաստել, որ նշյալ ռեժիմները տարբերվում են նաև վտանգի կամ սպառնալիքի ծավալով, աստիճանով, տարածվածությամբ, ինչով էլ պայմանավորված է կիրառվող սահմանափակումների չափը:
Եթե արտակարգ իրավիճակներում սահմանափակվող միջոցառումների մեծ մասը խորհրդատվական բնույթ է կրում, և կատարումն առաջին հերթին կախված է անձի անհատական կամքից ու գիտակցությունից, ապա արտակարգ դրության ժամանակ մարդու և քաղաքացու մի շարք հիմնական իրավունքներ ու ազատություններ օրենքով սահմանված կարգով կարող են ժամանակավորապես կասեցվել կամ լրացուցիչ սահմանափակումների ենթարկվել, որի չպահպանումն առաջացնում է իրավական պատասխանատվություն:
Արտակարգ իրավիճակի դեպքում գործադիր իշխանության մարմինները ևս կարող են անհրաժեշտության դեպքում օրենքի ուժով կիրառել իրավունքների և ազատությունների զգալի սահմանափակումներ, ընդ որում, այդ միջոցների կիրառման համար ողջամտորեն նախատեսված են առավել օպերատիվ ընթացակարգեր։
Այսպես՝ «Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության մասին» ԱՀ օրենքի համաձայն՝ կարող են կիրառվել սահմանափակումներ՝ կապված ազատ տեղաշարժի, պատսպարման, սեփականության տնօրինման հետ և այլն։ Ի վերջո, վտանգը կանխելու նպատակով անձին անձնական ազատությունից զրկելու համար ևս արտակարգ դրություն հայտարարելու կարիք չկա, ինչը նախատեսված է ԱՀ Սահմանադրության 27 հոդվածի առաջին մասի 6-րդ կետով (հանրության համար վտանգավոր վարակիչ հիվանդությունների տարածումը, ինչպես նաև հոգեկան խանգարում ունեցող, հարբեցող կամ թմրամոլ անձանցից բխող վտանգը կանխելու նպատակով): Ուստի նաև վերոհիշյալ գործոնների համակցությամբ պայմանավորված՝ Հանրապետության Նախագահը պետք է որոշի` հայտարարել արտակարգ իրավիճա՞կ, թե՞ արտակարգ դրություն՝ ղեկավարվելով ինչպես 132 և 133 հոդվածներով, այնպես էլ 93 հոդվածի 20-րդ կետով: Նկատենք, որ եթե արտակարգ դրության ժամանակ ընտրություններ կամ հանրաքվե չեն անցկացվում, ապա նման պարտադիր պահանջ նախատեսված չէ արտակարգ իրավիճակի ռեժիմի դեպքում: Ի դեպ, հատուկ իրավական ռեժիմների սահմանադրական կարգավորումների առումով Արցախի Հանրապետությունը տարբերվում է Հայաստանի Հանրապետությունից, որի Սահմանադրության մեջ բացակայում է արտակարգ իրավիճակի ռեժիմը:
Ճիշտ է, արտակարգ իրավիճակի ոլորտը կարգավորող օրենքը դեռևս Արցախի Հանրապետությունում չի ընդունվել, որով ամբողջապես կկարգավորվեն նշված ռեժիմի հետ կապված իրավահարաբերությունները, սակայն 2004թ.-ի մարտի 10-ին ընդունված և մինչև օրս որևէ փոփոխության չենթարկված «Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության մասին» ԼՂՀ օրենքը մասամբ կարգավորում է դրանք: Հենց այդ օրենքի 1-ին հոդվածում է տրվում «արտակարգ իրավիճակ» հասկացության բնորոշումը, ըստ որի՝ «այն որոշակի տարածքում կամ օբյեկտում խոշոր վթարի, վտանգավոր բնական երևույթի, տեխնածին, տարերային կամ էկոլոգիական (բնապահպանական) աղետի, համաճարակի, անասնահամաճարակի (էպիզոոտիա), բույսերի և գյուղատնտեսական մշակաբույսերի լայնորեն տարածված վարակիչ հիվանդության (էպիֆիտոտիա), զենքի տեսակների կիրառման հետևանքով ստեղծված իրավիճակ է, որը հանգեցնում է կամ կարող է հանգեցնել մարդկային զոհերի, մարդկանց առողջությանն ու շրջակա միջավայրին՝ զգալի վնասի, խոշոր նյութական կորուստների և մարդկանց կենսագործունեության բնականոն պայմանների խախտման»:
Սահմանումից կարելի է առանձնացնել արտակարգ իրավիճակին բնորոշ հատկանիշները, մասնավորապես`
• պատճառը` վտանգավոր բնական երևույթ, տարերային կամ այլ աղետներ,
• հետևանքները` մարդկային զոհերը, մարդկանց առողջությանը կամ շրջակա միջավայրին վնաս հասցնելը, մարդկանց կենսագործունեության պայմանների խախտումը, զգալի նյութական կորուստները։
Ընդ որում, Արցախի Հանրապետության օրենսդրությամբ տրված չեն «աղետ», «տարերային աղետ», «վթար» և նմանատիպ հասկացությունների մեկնաբանությունները:
Արտակարգ իրավիճակները ենթակա են դասակարգման` կախված այդ իրավիճակներում տուժած մարդկանց քանակից, նյութական վնասի չափից, արտակարգ իրավիճակների ազդակիր գործոնների տարածման գոտու սահմաններից և այլն:
Ընդհանուր առմամբ, արտակարգ դրության և արտակարգ իրավիճակի ռեժիմների տարբերակումն ու ճիշտ կիրառումը կարևոր է նախևառաջ մարդու իրավունքների և հանրային շահի ճշգրիտ հարաբերակցության որոշման և հանրային ռիսկերի համարժեք կառավարման համար։ Արտակարգ դրության ռեժիմը ներառում է սահմանադրական և օրենսդրական ընդգրկուն միջոցներ ու ընթացակարգեր, որոնք ուղղակիորեն վերաբերում են մարդու հիմնական իրավունքների լայն սահմանափակումներին, իսկ արտակարգ իրավիճակի պարագայում այդ սահմանափակումները համեմատաբար սակավաթիվ են, իսկ ռեժիմի իրավական կարգավորման միջոցներն ու ընթացակարգերն ավելի պարզ բնույթ ունեն։
2. Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության ընդունումից անցել է 3 տարուց ավելի, սակայն դեռևս չի ընդունվել «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» ԱՀ օրենքը, որն, ի դեպ, նաև Սահմանադրության 167 հոդվածի առաջին մասի պահանջն է` «Ազգային ժողովը Սահմանադրությունն ուժի մեջ մտնելու պահից երեք տարվա ընթացքում գործող օրենսդրությունը համապատասխանեցնում է Սահմանադրությանը»: Գործող Սահմանադրության տվյալ հոդվածն ուժի մեջ է մտել 2017թ.-ի մարտի 10-ին:
Ինչպես նկատելի է, օրենքն ընդունվել է Սահմանադրության ընդունումից դեռևս 13 տարի առաջ, ուստի հրատապ անհրաժեշտություն է դրա մի շարք հիմնադրույթների համապատասխանեցումը Սահմանադրության պահանջներին:
Առաջին մեկնաբանությունը՝ այստեղ
