Ինչպես նշվել է մեր կողմից հրապարակված մի շարք իրազեկումներում, ապրանքային նշանը, լինելով ապրանքների և ծառայությունների անհատականացման միջոց, մտավոր սեփականության իրավունքի զարգացմանը զուգընթաց մեծ դերակատարություն է ձեռք բերել ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում։
Ապրանքային նշանը նիշ է, որն օգտագործվում է մեկ անձի ապրանքները և (կամ) ծառայություններն այլ անձի ապրանքներից և (կամ) ծառայություններից տարբերելու համար։
Ըստ «Ապրանքային նշանների մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի առաջին մասի՝ ապրանքային նշանի օգտագործում է համարվում՝
- դրա կիրառումն այն ծառայության մատուցման վայրում (ներառյալ՝ կայքէջում վիրտուալ ծառայության դեպքում) և (կամ) զետեղումն այն ապրանքի և (կամ) դրա փաթեթավորման վրա, որի համար գրանցված է տվյալ ապրանքային նշանը.
- դրա կիրառումն ապրանքի արտադրության և (կամ) իրացման կամ ծառայության մատուցման հետ կապված գովազդներում, հրատարակություններում, պաշտոնական ձևաթղթերում, ցուցանակներում միայն այն դեպքերում, երբ այդ ապրանքի կամ դրա փաթեթավորման վրա կամ ծառայության մատուցման վայրի մուտքի մոտ նշանի կիրառումն անհնար է.
- ապրանքային նշանի օգտագործումն այնպիսի ձևով, որը տարբերվում է գրանցվածից միայն դրա տարբերակիչ բնույթը չփոփոխող առանձին ոչ էական տարրերով:
Հաշվի առնելով ապրանքային նշանների ունեցած մեծ դերակատարությունը շուկայում, ապրանքի իրացման և առաջխաղացման գործընթացում՝ կարևոր է դրանց իրավական պաշտպանության ապահովումը, ինչպես նաև չօգտագործման հիմքով ապրանքային նշանի նկատմամբ իրավունքների կորուստի վերաբերյալ իրազեկվածությունը:
Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ապրանքային նշանին իրավական պահպանություն տրամադրվում է պետական գրանցման հիման վրա կամ Հայաստանի Հանրապետությունում հանրահայտ ճանաչելու հիման վրա, Մադրիդյան համաձայնագրի կամ Մադրիդյան համաձայնագրի արձանագրության համաձայն` միջազգային գրանցման հիման վրա, կամ Եվրասիայի տնտեսական միության պայմանագրով սահմանված կարգով դրա գրանցման հիման վրա:
Այնուամենայնիվ, ապրանքային նշանի գրանցումը բավարար չէ դրա պաշտպանությունը երաշխավորելու համար։ Ապրանքների և (կամ) ծառայությունների համար գրանցված ապրանքային նշանի մշտական և իրական օգտագործումը առաջնային նշանակություն ունի՝ իրավական ուժը պահպանելու համար։ Հայտնի ապրանքային նշանների իրավատերերը, գիտակցելով ապրանքային նշանների նկատմամբ իրենց իրավունքների պահպանման կարևորությունը, սովորաբար միջոցներ են ձեռնարկում իրենց ապրանքային նշանների հետևողական և բովանդակալից օգտագործումն ապահովելու ուղղությամբ։
Տարբեր երկրների կամ տարածաշրջանների ներպետական ու միջազգային իրավական ակտերով ապրանքային նշանի իրավատիրոջ կողմից չօգտագործման դեպքում սահմանում է որոշակի իրավական հետևանքներ։ Ընդ որում, տարբերվում են նաև չօգտագործման տևողությանը ներկայացվող պահանջները։
«Ապրանքային նշանների մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝
«Ապրանքային նշանի գրանցումը կարող է իրավական շահագրգռվածություն ունեցող անձի կողմից
դատարան ներկայացված հայցի կամ հակընդդեմ հայցի քննարկման արդյունքում կայացված դատարանի
վճռի հիման վրա չեղյալ ճանաչվել բոլոր ապրանքների և (կամ) ծառայությունների նկատմամբ,
որոնց համար այն գրանցված է, կամ դրանց մի մասի նկատմամբ, եթե ապրանքային նշանի գրանցման
թվականից հաշված` երեք տարի անընդմեջ, կամ դատարան ներկայացված համապատասխան հայցը
(հակընդդեմ հայցը) ավելի ուշ ներկայացնելու դեպքում դրան անմիջականորեն նախորդող երեք
տարի անընդմեջ ժամանակահատվածում ապրանքային նշանն ընդհանրապես չի օգտագործվել, իսկ
օգտագործման դեպքում իրական օգտագործման մեջ չի դրվել Հայաստանի Հանրապետությունում
ապրանքային նշանի իրավատիրոջ կամ, սույն օրենքի համաձայն, այդ իրավունքն ունեցող անձի
կողմից այն ապրանքների կամ ծառայությունների համար, որոնց նկատմամբ չեղյալ կամ մասնակի
չեղյալ ճանաչման հայց կամ հակընդդեմ հայց է ներկայացվել: Ապրանքային նշանի օգտագործման
փաստի ապացուցման բեռը կրում է ապրանքային նշանի իրավատերը կամ, սույն օրենքի համաձայն,
տվյալ ապրանքային նշանի օգտագործման իրավունք ունեցող անձը:»։ Ընդ որում, ինչպես տեսնում
ենք, վերոնշյալ հայցը դատարան կարող է ներկայացնել միայն շահագրգիռ անձը։
Նշվածը նշանակում է, որ ՀՀ-ում չօգտագործման հիմքով ապրանքային նշանի գրանցումը կարող է չեղյալ ճանաչվել բացառապես դատարանի կողմից, եթե առկա են հետևյալ պայմանները.
- Հայց ներկայացնող անձը ունի նման շահագրգռվածություն,
- Իրավատերն այն չի օգտագործել երեք տարի անընդմեջ գրանցման պահից, իսկ եթե հայցը ներկայացվել է ավելի ուշ, ապա հայցին նախորդող առնվազն երեք տարվա ընթացքում,
- Չօգտագործման պայմանը վերաբերում է ՀՀ տարածքին,
- Նշանը պետք է կամ առհասարակ օգտագործված չլինի, կամ նման օգտագործումը չպետք է լինի իրական (օգտագործումը համարվում է իրական, եթե դրա իրավատերը կամ տվյալ ապրանքային նշանի օգտագործման իրավունք ունեցող անձը ապրանքային նշանն օգտագործել է որոշակի ժամանակահատվածում անընդհատ կամ որոշակի պարբերականությամբ արտադրվող կամ տնտեսական շրջանառության մեջ դրվող ապրանքի կամ ծառայության նկատմամբ, որի համար գրանցված է տվյալ ապրանքային նշանը, պայմանով, որ նշված օգտագործումը համապատասխանում է տվյալ ապրանքի կամ ծառայության իրացման մակարդակին),
- Օգտագործումը պետք է վերաբերի այն ապրանքներին կամ ծառայություններին, որոնց համար այն գրանցված է։
Ընդ որում, նշանը կարող է չեղյալ ճանաչվել ինչպես բոլոր ապրանքների ու ծառայությունների մասով, որոնց նկատմամբ գրանցված է, այնպես էլ միայն այն ապրանքների կամ ծառայությունների մասով, որոնց օգտագործման վերաբերյալ ապացույցներ նշանի իրավատերը չի ներկայացրել։
Հարկ է նկատել, որ օրենքի վերը նշված դրույթը ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է փոփոխությունների։ Մինչև 13․04․2023 թվականի փոփոխությունները, օրենքը 3 տարվա փոխարեն սահմանում էր 5 տարի չօգտագործման պայման, իսկ դատարան դիմելու համար հայցվորի շահագրգռվածության պահանջ չէր սահմանում։ Օրենքի նոր խմբագրությամբ նվազեցվել է ապրանքային նշանի գրանցումը չեղյալ հայտարարելու համար ապրանքային նշանի չօգտագործման ժամկետը, որը նպատակ է հետապնդում սույն դրույթը համապատասխանեցնել ԵՏՄ մասին պայմանագրի, ԵՄ-ի Հայաստան համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի դրույթին։
Ապրանքային նշանների չօգտագործումը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր գործոններով: Ընդհանուր պատճառներն են շուկայի միտումների փոփոխությունները, բիզնեսի ուշադրության կենտրոնում այլ ապրանքային նշանների ներգրավվումը կամ օրինակ արտադրանքի դադարեցումը: Որոշ դեպքերում ձեռնարկությունները կարող են լիովին տեղյակ չլինել ապրանքային նշանների գործունեության պահպանման կարևորության մասին, ինչը հանգեցնում է ակամա չօգտագործման: Ապրանքային նշանները ընկերություններին թույլ են տալիս մրցակցային շուկայում ստեղծել ապրանքային նշանի հեղինակություն և դրա կորուստը կհանգեցնի այդ ապրանքային նշանի հետ կապված ճանաչման և հեղինակության կորստի ևս: Չօգտագործման հիմքով ապրանքային նշանի իրավատերը կարող է հանգել իր կողմից գրանցված նշանի բացառիկ իրավունքների կորստի խնդրին։
Ընդգծելով գրանցված ապրանքային նշանների օգտագործման կարևորությունը՝ պետք է հաշվի առնել, որ միայն օգտագործմամբ չի սահմանափակվում իրավական պաշտպանությունը, այլ նաև ապրանքային նշանի իրավատերը պետք է հիմնավոր ապացույցներ ունենա վերջիններիս օգտագործման վերաբերյալ, քանի որ վիճարկման ընթացքում օգտագործման ապացուցման բեռը կրում է ապրանքային նշանի իրավատերը։ Այս մասին նաև հաստատել է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, որը Ֆերրարիի (Ferrari) գործով վճռել է, որ ապրանքային նշանի իրական օգտագործման ապացուցման բեռը կրում է այդ ապրանքային նշանի սեփականատերը և սա բխում է ողջախոհության և ընթացակարգային արդյունավետության հիմնական պահանջի կիրառման սկզբունքից։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների արտոնագրերի և ապրանքային նշանների գրասենյակը ներկայացրել է մի քանի հանգամանքներ, որոնց առկայության պարագայում կարող է արդարացվել ապրանքային նշանի չօգտագործումը սեփականատիրոջ կողմից, օրինակ՝
- գործարանի կամ արտադրական սարքավորումների տեխնիկական վերազինման պատճառով արտադրանքի արտադրության ընդմիջումը,
- աղետներ, ինչպիսիք են հրդեհները, բնական աղետները կամ ահաբեկչական հարձակումները,
- առևտրային էմբարգո (արգելանք), որը թույլ չի տալիս ապրանքային նշանի սեփականատիրոջը վաճառել իր արտադրանքը և (կամ) ծառայությունները մյուս կողմին։
Վերոնշյալ հանգամանքների ապացուցման բեռը ևս կրում է ապրանքային նշանի իրավատերը։
Հետաքրքիր է ընդգծել, որ մեր օրենսդրությունը դատարանի համար չի նախատեսում չօգտագործման ժամկետը հարգելի համարելու որևէ իրավասություն՝ անկախ չօգտագործման պատճառներից։
Որոշ իրավասություններ ճանաչում են «հայտնի ապրանքանիշերի» հայեցակարգը և կարող են լրացուցիչ պաշտպանություն ապահովել նույնիսկ այն դեպքերում, երբ նշանը ակտիվորեն չի օգտագործվում: Այս ճանաչումը նպատակ ունի կանխել երրորդ անձանց կողմից հայտնի ապրանքանիշերի հեղինակության օգտագործումը։
2012 թվականին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների արտոնագրերի և ապրանքային նշանների գրասենյակի կողմից իրականացվել է հետազոտություն, որի արդյունքում պատահականորեն ընտրված 500 ապրանքային նշանների վերաբերյալ անցկացված հարցումը ցույց է տվել, որ դրանց ավելի քան 50%-ը չի օգտագործվում։ Նման հետազոտություններ Հայաստանում չեն կատարվել, կամ առնվազն հեղինակին հայտնի չեն։ Սակայն վստահ ենք, որ մեր երկրում ևս նմանատիպ հարցումներ կամ հետազոտություններ անելու դեպքում, կարող ենք ստանալ նմանատիպ պատկեր՝ տոկոսային որոշակի փոփոխությամբ։
Մեջբերենք մի քանի հայտնի օրինակներ, որոնք վերաբերում են ապրանքային նշանի չօգտագործմամբ պայմանավորված դատական գործերին։
Եվրոպայում դատարանի վճռով[1] չեղյալ է հայտարարել McDonald’s ապրանքային նշանի գրանցումը՝ նշելով, որ աշխարհի խոշորագույն արագ սննդի ցանցը չի կարողացել հիմնավոր ապացուցել դրա իրական օգտագործումը 2017 թվականին հայցի ներկայացմանը նախորդող հինգ տարվա ընթացքում:
McDonald’s-ի կողմից գրանցված “Big Mac” ապրանքային նշանի գրանցումը չեղարկելը հիմք հանդիսացավ, որպեսզի Իռլանդական SuperMac բուրգերների ցանցն հնարավորություն ունենա ընդլայնելու իր գործունեությունը ամբողջ մայրցամաքում: Ըստ Իռլանդական ընկերության, McDonald’s-ը երբեք չի ունեցել “Big Mac” ապրանքային նշանով գրանցված արտադրանքը, բայց վերջինս օգտագործել է անունների նմանությունը՝ ցանցի ընդլայնումն արգելափակելու նպատակով։
McDonald’s-ը, որն ամբողջ աշխարհում վաճառում է իր առաջատար Big Mac բուրգերները, որպես ապացույց ներկայացրել է եվրոպական կայքերի տպագրությունները, ինչպես նաև ընկերության ներկայացուցիչների պաստառները, փաթեթավորումները: Եվրոպական միության մտավոր սեփականության գրասենյակը նշել է, որ McDonald’s-ի գրավոր վկայությունը պետք է ապահովված լինի այլ տեսակի ապացույցներով, և որ կայքերը և այլ գովազդային նյութերը նման ապացույցներ չեն տրամադրում առ այն, որ վերոնշյալ ապրանքային նշանն օգտագործվել է գրանցված ապրանքների և (կամ) ծառայությունների համար։ Ուստի, բավարար ապացույցներ չունենալու արդյունքում McDonald’s-ը կորցրել է BigMac ապրանքային նշանի նկատմամբ իր իրավունքները։
Անդրադառնալով ՀՀ-ում գործող «Ի Էլ Էլ գործընկերություն» իրավաբանական գրասենյակի կողմից ունեցած բարեհաջող պրակտիկային՝ կարող ենք առանձնացնել հետաքրքրություն ներկայացնող հետևյալ գործը։ Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանում գրասենյակի փաստաբանները ներկայացրել են ձեռնարկություն «Հրուշակեղենի կորպորացիա» Ռոշենի շահերն։[2] Ռոշենը Մադրիդյան համաձայնագրի արձանագրության համաձայն դեռևս 2014 թվականից ներկայացրել է “Coffeelike” (համակցված) ապրանքային նշանի միջազգային գրանցման հայտ։ Այնուհետև, 2018 թվականին ներկայացրել է նույն միջազգային գրանցման պահպանության տարածքային ընդարձակման հայտ՝ Հայաստանում, սակայն ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության մտավոր սեփականության գրասենյակը մերժել է բոլոր հայտարկված ապրանքների համար ապրանքային նշանի գրանցման դիմումը այն պատճառաբանությամբ, որ դեռևս 2014 թվականին այլ անձի կողմից գրանցվել է ապրանքային նանը և առկա է շփոթություն առաջացնելու վտանգ։
Հատկանշական է, որ գործի քննության ընթացքում պատասխանողը փորձել է հիմնավորել ապրանքային նշանի օգտագործումը՝ ներկայացնելով հաշիվ ապրանքագրեր, որը վերաբերում է ընդամենը 60 բաժակ սառը թեյի ու սուրճի վաճառքին, սակայն գրասենյակի հակափաստարկները հիմք ընդունելով՝ դատարանը գտել է, որ ներկայացվածը չի կարող համարվել իրական օգտագործումը հավաստող ապացույց։
Արդյունքում, Դատարանը, հիմնավոր համարելով գրասենյակի կողմից բերված պնդումները, ամբողջությամբ բավարարել է պահանջը և չեղյալ է հայտարարել «ԼԱՅՔ ЛАЙК LIKE» ապրանքային նշանի գրանցումը բոլոր ապրանքների համար, որոնց համար այն գրանցված է եղել։
«Ապրանքային նշանների մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 2-րդ նախադասության համաձայն՝ «(…)։ Ընդ որում, եթե ապրանքային նշանի իրական օգտագործման սկիզբը կամ վերականգնումը տեղի է ունեցել ապրանքային նշանի գրանցումը չեղյալ ճանաչելու մասին դատարան ներկայացված համապատասխան հայցի (հակընդդեմ հայցի) ներկայացման օրվան նախորդող եռամսյա ժամկետում, ապա օգտագործումը հաշվի չի առնվում, եթե ապրանքային նշանի իրական օգտագործումն սկսվել կամ վերականգնվել է միայն այն բանից հետո, երբ ապրանքային նշանի իրավատիրոջը հայտնի է դարձել կամ կարող էր հայտնի դառնալ ապրանքային նշանի գրանցումը չեղյալ ճանաչելու մասին դատարան հայց (հակընդդեմ հայց) ներկայացնելու հավանականության մասին:»։
Վերոնշյալ հոդվածը բխում է այն գաղափարից, որ ապրանքային նշանի իրավատերը, որն ապրանքային նշանն որոշակի ժամանակահատվածում անընդհատ կամ որոշակի պարբերականությամբ չի օգտագործել իր նշանը, տեղեկանալով ապրանքային նշանի գրանցումը չեղյալ ճանաչելու ռիսկերի մասին, արհեստականորեն չձեռնարկի քայլեր ու «արհեստական ապացույցներով» չստեղծի ապրանքային նշանի օգտագործման պատրանք ու շրջանցի օրենսդրական կարգավորումը։
Ուստի, հաշվի առնելով վերոշարադրյալը, ակնհայտորեն անհրաժեշտ է, որպեսզի ապրանքային նշանն օգտագործվի անընդհատ կամ որոշակի պարբերականությամբ արտադրվող կամ տնտեսական շրջանառության մեջ դրվող ապրանքների կամ ծառայությունների նկատմամբ։
Բերենք մեկ այլ հետաքրքիր օրինակ միջազգային պրակտիկայից։ Kodak ընկերությունը հիմնադրվել է Ջորջ Իսթմանի կողմից 1888 թվականին։ Ընկերությունը նշանակալի դեր է խաղացել լուսանկարչության մասսայականացման գործում՝ ներկայացնելով այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են Kodak ֆոտոխցիկը և Kodachrome ֆոտոխցիկը:
21-րդ դարի սկզբին Kodak-ը, որը հայտնի լուսանկարչական և պատկերային ընկերություն էր, բախվեց ֆինանսական խնդիրների՝ ֆիլմերի լուսանկարչության անկման և թվային պատկերների աճի պատճառով և 2012 թվականին ենթարկվեց սնանկացման և էական վերակազմավորման գործընթացի։
Kodak-ը, որը հայտնի լուսանկարչական և պատկերային ընկերություն էր, ընկերության ապրանքային նշանը որոշ երկրներում չեղյալ է հայտարարվել չօգտագործման պատճառով: Այնուամենայնիվ, այսօր Kodak-ը դարձել է ջեներիկ անվանում՝ որպես սպառողական լուսանկարչության և պատկերների մշակման հոմանիշ և համատարած օգտագործվում է։
Այսպիսով, ամփոփելով վերոշարադրյալը, կարող ենք հետևություն անել, որ այս օրենսդրական կարգավորումն ունի իր բացասական և դրական կողմերը։
Սույն կարգավորումը մեծ նշանակություն ունի ընդհանուր բիզնեսի համար, քանի որ այն սահմանափակում է խոշոր ընկերություններին «ապրանքային նշանների հետապնդումից» ՝ թույլ չտալով, որ նրանք կուտակեն ապրանքային նշաններ՝ առանց դրանք օգտագործելու, և խոչընդոտել այլ բիզնեսների գործունեությանը։
Իսկ մյուս կողմից, ինչպես արդեն նշեցինք, ոչ բարեխիղճ գործունեություն ծավալող անձինք կարող են հեշտությամբ ձեռք բերել այլ անձանց կողմից գրանցած և հեղինակություն ձեռք բերած ապրանքային նշանները և օգտագործել իրենց բիզնեսների համար, քանի որ ինչպես ակնհայտ է, չեղյալ հայտարարված ապրանքային նշանները կարող են գրանցվել և օգտագործվել այլ ընկերությունների կողմից։
Ուստի, հաշվի առնելով վերոշարադրյալը և ապրանքային
նշանների ունեցած կարևորությունը ապրանքների և/կամ ծառայությունների իրացման և առաջխաղացման
գործընթացում՝ կարևոր է դրանց իրավական պաշտպանության ապահովումը, անընդմեջ օգտագործումը
և օգտագործման մասով ապացույցների ձեռքբերումն ու արխիվացումը, քանի որ վերոնշյալից
կարող ենք եզրահանգել, որ միայն ապրանքային նշանի գրանցումը բավարար չէ և չի տալիս
այդ նշանի նկատմամբ անժամկետ իրավունքներ։
[1] CANCELLATION No 14 787 C / Supermac’s holdings LTD against McDonald’s international property company
[2] ԵԴ/33735/02/19
Վերլուծության հեղինակ՝ «Ի Էլ Էլ Գործընկերություն» իրավաբանական գրասենյակի կրտսեր իրավաբանԱլվինա Վարդանյան
