Սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքերը երկուսն են՝ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման սկզբնական և ածանցական եղանակ: Այս հիմքերից յուրաքանչյուրն անձին հնարավորություն է տալիս ձեռք բերել սեփականություն, որոշակի գործողությունների կատարումից հետո:
Սեփականության իրավունքի ձեռքբերման սկզբնական եղանակներից է <<ձեռքբերման վաղեմության>> ինստիտուտը, որի ուսումնասիրությունն իրենից առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում:
Այդ յուրահատուկ եղանակով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար օրենսդիրը նախատեսել է որոշակի պայմաններ, որոնցից յուրաքանչյուրն անհրաժեշտ են, իսկ բոլորը միասին՝ բավարար՝ անձի կողմից ձեռքբերման վաղեմության եղանակով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում տվյալ ինստիտուտի օրենսդրական կարգավորումն իր տեղն է գտել 187-րդ հոդվածում, որտեղ մասնավորապես նշվում է, որ քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատերը չէ, սակայն այն տասը տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք (ձեռքբերման վաղեմություն): Այստեղից հստակ երևում է, որ տվյալ ինստիտուտն այն անձի համար, ով կատարում է օրենսդրի պահանջները, սահմանում է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման օրինական հնարավորություն՝ օրենքով սահմանված կարգով իրավունքի գրանցում: Տվյալ ինստիտուտը բոլոր ժամանակաշրջաններում առաջին հերթին ուղղված է եղել իրավունքում անհստակությունների վերացմանը:
Վերոնշյալ ինստիտուտը, որը Հին Հռոմում ստացել էր <<usucapio>> անվանումը, նախատեսում է, որ անշարժ գույքի սեփականատեր հանդիսացող անձը կորցնում է իր սեփականության իրավունքը, իսկ այն տիրապետող անձը ձեռք է բերում սեփականության իրավունք, այսինքն՝ տեղի է ունենում սեփականության իրավունքի փոխանցում:
Վճռաբեկ դատարանն իր՝ 23.05.2008թ. 3-367 (ՎԴ) որոշմամբ արձանագրել է, որ ձեռքբերման վաղեմությունը օրենքով նախատեսված որոշակի ժամկետի լրանալու և որոշակի պայմանների վրա հասնելու ուժով մեկ անձի կողմից սեփականության իրավունքի ձեռքբերման, իսկ մյուսի կողմից այդ իրավունքի դադարման միջոց է:
Այսինքն՝ տվյալ պարագայում օրենսդիրը հնարավորություն է տալիս անձին, ով փաստացի տիրապետում է անշարժ գույքը, կատարելով բոլոր անհրաժեշտ գործողությունները դրա պահպանման համար՝ հաստատել իր սեփականության իրավունքը տվյալ անշարժ գույքի նկատմամբ: ՀՀ Սահմանադրական դատարանն իր՝ 21.11.2008թ. ՍԴՈ-667 որոշմամբ արձանագրել է, որ ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը նպատակ ունի իրավաբանական նշանակություն հաղորդել գոյություն ունեցող փաստացի հարաբերություններին և նպաստել քաղաքացիական շրջանառության կայունությանը: Այդ ինստիտուտը կոչված է պաշտպանելու գույքի երկարատև, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետողի իրավունքները:
Ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը հնարավոր է միայն այն դեպքերում, երբ տիրապետումը հիմնված չէ տիտղոսի (օրինական հիմք) վրա: Եթե տիրապետումը տիտղոսային է՝ հիմնված է օրինակ` որևիցե մի պայմանագրի վրա, ինչքան էլ երկար շարունակվի տիրապետումը, չի կարող ծագել ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքի հանդեպ սեփականության իրավունքի առաջացումը:
Նման մոտեցումը սկզբունքորեն ճիշտ է, բայց միշտ չէ, որ կիրառելի է: Մասնավորապես, եթե ժամկետային պայմանագրով ուրիշի գույքը տիրապետողը պայմանագրի ժամկետը լրանալուց հետո (եթե ըստ օրենքի պայմանագիրը չի համարվում վերակնքված անորոշ ժամկետով), անկախ սեփականատիրոջ կամքից, նրա լուռ թողտվության կամ անտարբերության հետևանքով շարունակում է գույքն օգտագործել իբրև իր սեփականը, սեփականատերն էլ նրանից չի պահանջում գույքը վերադարձնել, օրենքով նախատեսված ժամկետներն (հայցային վաղեմության, ձեռքբերման վաղեմության) անցնելուց հետո կարող է պահանջել, որ այդ գույքի նկատմամբ ճանաչվի իր սեփականության իրավունքը:
Ի տարբերություն արտասահմանյան մի շարք պետությունների, հայրենի օրենսդրությամբ ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը տարածվում է միայն անշարժ գույքի վրա: Մասնավորապես ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածի համաձայն` տիրազուրկ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է ձեռքբերվել ձեռքբերման վաղեմության ուժով:
Դեռևս հին հռոմեական իրավունքում ձեռքբերման վաղեմությունը տարածվում էր ինչպես անշարժ, այնպես էլ շարժական գույքի վրա: Մասնավորապես անշարժ գույքի նկատմամբ ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը 2 տարին էր, իսկ այլ իրերի համար՝ 1 տարին: Ներկայումս այդ դրույթը որդեգրել են մի շարք արտասահմանյան պետություններ, օրինակ՝ Ֆրանսիան, Ռուսաստանը, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունը հրաժարվել է ձեռքբերման վաղեմության կանոնները տարածել շարժական գույքի վրա՝ թողնելով դրանց կարգավորումը գտանքի, գանձի, մոլորյալ կենդանիների և մի քանի այլ հոդվածների վրա: Մասնավորապես ՀՀ քաղ. օր.-ի 178-րդ հոդվածը նախատեսում է՝ տիրազուրկ շարժական գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է ձեռք բերվել սույն օրենսգրքի 179-186-րդ հոդվածների կանոններով: Սակայն այդ հոդվածների կարգավորումները չեն տարածվում որոշ շարժական գույքերի վրա: Օրինակ` ինչպե՞ս լուծել այն ավտոմեքենայի հարցը, որից իր սեփականատերը հրաժարվել է, սակայն չի վաճառել այն և այլևս դա չի օգտագործում. փաստացի դա դարձել է լքյալ ավտոմեքենա: Կարծում ենք՝ ո՛չ քաղ. օր.-ի 179-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկի չափից ակնհայտ ցածր արժեք ունեցող դեն նետված գույքի կամ դեն նետված մետաղների ջարդոնի, խոտանված արտադրանքի, օգտակար հանածոների արդյունահանման ժամանակ առաջացած լցակույտերի, արտադրական և այլ թափոնների նկատմամբ սեփականության ձեռքբերման հարաբերությունները, ո՛չ 180-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է գտանքի վերաբերյալ իրավական կարգավորումները, ո՛չ 183-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է առանց հսկողության թողնված կենդանիների իրավական կարգավորումը և ո՛չ էլ 186-րդ հոդվածը, որը կարգավորում է գանձերի հետ կապված իրավական հարցերը, չեն կարող տարածվել վերը նշված օրինակի՝ ավտոմեքենայի վրա: Ուստի, կարծում ենք, որ վերը բերված օրինակում այն անձին, ով կսկսի տիրապետել ավտոմեքենան բարեխիղճ, բացահայտ և անընդմեջ, կվճարի դրա համար նախատեսված հարկերը, կհոգա այդ ավտոմեքենայի ծախսերը, պետք է հնարավորություն տալ 3 տարի հետո դառնալ տվյալ ավտոմեքենայի սեփականատեր:
Ուստի, գտնում ենք, որ ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը պետք է տարածվի նաև շարժական գույքի վրա՝ սահմանելով 3 տարի ժամկետ՝ դրանց տիրապետման և սեփականության իրավունքի հաստատման համար:
1.Գույքն անընդմեջ տիրապետել: Գույքի անընդմեջ տիրապետում նշանակում է, որ անձը պետք է տիրապետի գույքն առանց ընդհատման: Քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ տիրապետումը պետք է լինի 10 տարի անընդմեջ: Անընդմեջ տիրապետել նշանակում է, որ 10 տարվա ընթացքում տիրապետումը չպետք է ընդհատվի, այն պետք է առանց դադարի բարեխիղճ և բացահայտ ձևով շարունակվի տասը տարիների ընթացքում: Տիրապետող անձը չի կարող մինչև 10 տարին լրանալը դիմել դատարան` սեփականության իրավունքի հաստատման համար: Տիրապետումը կարող է ընդհատվել՝
- Տիրապետողի կամքով և գործողություններով, որոնք ի ցույց կդնեն նրա` տիրապետումից հրաժարվելը, օրինակ` անշարժ գույքը լքելով:
- Տվյալ անշարժ գույքի սեփականատիրոջ պահանջով, երբ վերջինս պահանջի լքել իրեն պատկանող գույքը:
Եթե որևէ մեկն իրը վերադարձնելու պահանջ չի ներկայացնում, ապա համարվում է, որ ձեռքբերման վաղեմությունը չի ընդհատվել:
Տեղին է նշել հռոմեացի իրավաբան Գայը. <<Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը ձեռքբերման վաղեմության միջոցով ընդունվել է հանրության բարօրության համար (bono publico), որպեսզի սեփականության վերաբերյալ չառաջանա երկարատև կամ անժամկետ անորոշություն կամ անկայունություն: Սեփականատերերի շահերը (այն իրերի նկատմամբ, որոնք երկարատև օգտագործման հետևանքով փոխանցվում են ուրիշին) սույն օրենքով չեն խախտվում, քանզի նրանց տրամադրության տակ իրերը գտնելու և պահանջելու բավարար ժամանակ կար>>:
Ի տարբերություն ՀՀ օրենսդրական կարգավորումների, սույն ինստիտուտի շրջանակներում բավականին հետաքրքիր կարգավորում է նախատեսված Ֆրանսիայի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 2265-րդ հոդվածում, որտեղ նշվում է, որ այն պարագայում, երբ անշարժ գույքի սեփականատերն ապրում է այն վարչական շրջանի դատարանի տարածքում, որտեղ տեղակայված է անշարժ գույքը, ապա տիրապետման վաղեմության ժամկետը նախատեսվում է 10 տարի, իսկ այն պարագայում, երբ անձը տվյալ վարչական շրջանում չի բնակվում՝ 20 տարի:
Անձի տիրապետման անընդմեջության հետ սերտորեն կապված է անձի բարեխիղճ տիրապետումը, քանի որ անձի տիրապետումը սկսվում է իր բարեխիղճ տիրապետման պահից, որովհետև օրենքից բխում է, որ անբարեխիղճ տիրապետողը չի կարող որևիցե հավակնություններ ունենալ ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար:
Քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է տասը տարվա վաղեմության ժամկետ, ինչը, մեր կարծիքով, բավականին մեծ ռիսկեր է պարունակում, քանի որ օրենսդիրը պահանջում է գույքը տիրապետել բարեխիղճ: Բարեխիղճ տիրապետման հիմքում ընկած է անձի այն համոզմունքը, որ նա տիրապետում է գույքին՝ որպես սեփականը, մինչդեռ այդպիսի համոզմունքը կարող է թույլ տալ անձին տիրապետման ընթացքում տարբեր տեսակի բարեփոխումներ կատարել գույքի վրա: Օրինակ՝ ցանկապատել հողամասը, սակայն մինչև տասը տարին լրանալը յուրաքանչյուր պահի սեփականատերը կարող է հետ պահանջել իր գույքը, ինչպես նաև հղում կատարել Քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ հոդվածին (ինքնակամ կառույց)՝ հետ պահանջելով իր գույքն այն տեսքով, որ եղել է մինչև տիրապետողի կողմից բարեփոխումներ կատարելը: Այս ամենը մեծ ռիսկ է տիրապետողի համար, որովհետև ՀՀ Սահմանադրությունը, ինչպես նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը պաշտպանում են անձի սեփականության իրավունքը: Քաղ. օր.-ի 188-րդ հոդվածի 3-րդ կետի վերջին պարբերությունը նախատեսում է, որ ուրիշի հողամասում ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը պարտավոր է հատուցել հողամասի սեփականատիրոջը հասցրած վնասը, ներառյալ՝ ինքնակամ կառույցի քանդման և հողամասի՝ նախկին վիճակի վերականգնման ծախսերը:
Գտնում ենք, որ անշարժ գույքի պարագայում տիրապետման ժամկետը պետք է նախատեսել հինգ տարի և ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին կետը ձևակերպել հետևյալ կերպ. <<Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որը գույքի սեփականատերը չէ, սակայն բարեխիղճ, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփականը, անշարժ գույքին` հինգ տարի, իսկ շարժական գույքին` երեք տարի, ձեռք է բերում այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք (ձեռքբերման վաղեմություն)>>:
Ի տարբերություն այլ երկրների օրենսդրության, օրինակ՝ Ֆրանսիայի, որտեղ ձեռքբերման վաղեմության ընդհատում կարող է համարվել, երբ անձը զրկվում է տիրապետումից 1 տարուց ավել ժամանակահատվածով, հայրենի օրենսդրությունը չի նախատեսում ձեռքբերման վաղեմության ժամկետի հարգելի ընդհատում, անկախ տիրապետողի կամքից: Անձի տիրապետումը, անկախ իր կամքից, կարող է ընդհատվել, օրինակ՝ արտակարգ և անկանխելի եղելության (անհաղթահարելի ուժ) ժամանակ, որի շատ վառ օրինակ է հիվանդությունը, որը կարող է որոշակի ժամանակահատվածով, անկախ անձի կամքից, զրկել նրան տիրապետումից:
Գտնում ենք, որ Քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը պետք է լրացնել, հետևյալ կերպ. <<Անձի՝ անկախ իր կամքից, հարգելի պատճառով տիրապետման ընդհատումը մինչև մեկ տարի ժամկետով իրավաչափ է>>:
Քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ տիրապետման վաղեմությունը վկայակոչող անձը կարող է իր տիրապետման ժամկետին միացնել այն ժամանակը, որի ընթացքում այդ գույքին տիրապետել է այն անձը, որի իրավահաջորդն է ինքը: Այսինքն՝ օրենսդիրը անձին հնարավորություն է տալիս տիրապետել գույքն անձամբ տասը տարուց պակաս ժամկետով, եթե իր իրավանախորդը ևս տիրապետել է այն, սակայն այնպես, որ նրանց միասին վերցված տիրապետումը համապատասխանի օրենսդրի պահանջին, այսինքն՝ լինի 10 տարի: Տվյալ պարագայում հատկանշական է Մ. Գ. Մասևիչի համոզմունքն այն մասին, որ տիրապետման վաղեմության վրա հենվող անձը կարող է տիրապետման երկարատևությունն ապացուցել մի քանի իրավահաջորդություններով, եթե, օրինակ՝ գույքի տիրապետությունը պապից փոխանցվել է հորը, իսկ հետագայում՝ թոռանը:
2.Բարեխղճություն: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը պահանջում է գույքի բարեխիղճ տիրապետում: Այստեղ հարց է առաջանում՝ արդյոք քաղաքացիական օրենսգրքի այլ հոդվածներում տեղ գտած բարեխղճության եզրույթը համապատասխանում է ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտին վերաբերող բարեխղճության հասկացությանը: Քանի որ հայրենի օրենսդրությունը չի բացատրում, թե ինչ է նշանակում բարեխղճություն՝ ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի շրջանակներում, ապա փորձենք վերլուծել:
Քաղ.օր.-ի 275-րդ հոդվածի համաձայն՝ եթե գույքը հատուցմամբ ձեռք է բերվել այդ գույքն օտարելու իրավունք չունեցող անձից, որի մասին ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ (բարեխիղճ ձեռք բերող), ապա սեփականատերն իրավունք ունի ձեռք բերողից տվյալ գույքը պահանջել միայն այն դեպքում, երբ գույքը կորցրել է սեփականատերը կամ այն անձը, ում այդ գույքի սեփականատերը հանձնել է տիրապետման, կամ այն հափշտակվել է մեկից կամ մյուսից, կամ նրանց տիրապետումից դուրս է եկել այլ ճանապարհով` անկախ նրանց կամքից: Այսինքն՝ այստեղ բարեխղճությունը դրսևորվում է որպես մեղքի բացակայության ցուցանիշ: Ձեռքբերման վաղեմության պարագայում անձը գույքը ձեռք չի բերում ինչ-որ մեկից. անձը կարող է իմանալ, որ տվյալ գույքը իրեն չի պատկանում, սակայն նա իր մեջ այն համոզմունքին է, որ տվյալ գույքը լքյալ է. սեփականատերը հրաժարվել է դրանից, կամ գույքը տիրազուրկ է, և նա անձամբ սկսում է գույքի տիրապետման գործընթացը: Այսինքն՝ այստեղ խոսք չի կարող գնալ 275-րդ հոդվածում սահմանված բարեխղճության մասին: Ուստի այստեղ բարեխղճությունը դրսևորվում է անձի բարեխիղճ գործողություններով, որոնք արտահայտվում են իր տիրապետման ընթացքում: Այս դեպքում մենք գործ ունենք տիրապետողի կողմից բարեվարքության կանոնների պահպանմամբ իրականացվող վարքագծի հետ, վարքագիծ, որը պետք է դրսևորվի տիրապետողի՝ բազմաթիվ և բազմապիսի գործողություններով, արարքներով՝ գործողությունների կատարումից ձեռնպահ մնալով:
Տվյալ պարագայում շատ արդիական է Գ. Ն. Էյրիյանի այն համոզմունքը, որ <<բարեխիղճ տիրապետությունը հենվում է ոչ թե այն բանի վրա, որ գույքի տիրապետողը չգիտի իր մոտ սեփականության իրավունքի բացակայության մասին, այլ, որ նա բարեխղճորեն ենթադրում է, որ գույքի սեփականատերը կորցրել է հետաքրքրությունն իր սեփականության նկատմամբ և նրանից, փաստորեն, հրաժարվել է>>:
Օրենսգրքի դրույթից բխում է, որ բարեխղճությունը պետք է պահպանվի տիրապետման ամբողջ ժամանակի ընթացքում: Սակայն տարբեր տեսաբաններ, տվյալ պարագայում, հակառակ կարծիք ունեն: Մասնավորապես Ա. Բ. Բաբաևը կարծում է, որ <<տիրապետման ողջ ժամանակահատվածի ընթացքում բարեխղճության պահանջը թվում է չափազանց խիստ>>: Դ. Ի. Մեյերը կարծում էր, որ <<եթե ուրիշի գույքի բարեխիղճ տիրապետողը տեղեկացված է սեփականատիրոջ կողմից իրեն ներկայացված հայցի մասին, ապա նա այդ պահից չի կորցնում բարեխղճությունը, չնայած պատասխանատվության առումով հայտնվում է այնպիսի դրության մեջ, որ նման է անբարեխիղճ տիրապետողի իրավական դրությանը>>: Կ.Ի Սկլովսկին իր հերթին գտնում է, որ <<այդ դեպքում տիրապետման բարեխղճությունը շարունակվում է պահպանվել>>:
Քանի որ վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ բարեխղճությունն արտահայտվում է բարեվարքության կանոնների պահպանմամբ, ինչպես նաև բարեխիղճ տիրապետումը կարող է արտահայտվել նաև անձի այն համոզմամբ, որ նա, թեև հասկանում է, որ տվյալ գույքն օրենքով այլ անձի սեփականությունն է, սակայն վերջինիս մոտ առկա է այն համոզմունքը, որ սեփականատերը հրաժարվել է իր գույքից, ուստի գտնում ենք, որ բարեխղճությունը պահպանվում է տիրապետման ողջ ժամանակահատվածում:
Տվյալ ինստիտուտի շրջանակներում բարեխղճության վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում է հայտնել Վճռաբեկ դատարանն իր՝ 05.04.2013թ. ԵՇԴ/0987/02/09 որոշման մեջ, որտեղ նշել է, որ տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքը անձի փաստացի տիրապետմանն անցնելիս: Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքը ձեռք է բերում օրինական հիմքերով: Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի վրա, որը տիրապետողին կարող է տալ բավարար հիմքեր՝ ենթադրելու, որ նա այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն:
Ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականատեր դառնալու համար բավարար է երկարատև, անընդմեջ և իրավաչափ տիրապետություն՝ իրավաչափ պասիվ վարքագիծ, որը ձեռքբերման վաղեմության ժամկետն անցնելուց հետո տիրապետությունը կդարձնի իրավունք:
Ինչպես հասկացանք վերլուծությունից, բարեխղճությունը դրսևորվում է անձի բարեխիղճ վարքագծի կանոնների պահպանմամբ, բարեվարքության կանոններով: Այն պարագայում, երբ անձը գիտի, որ տվյալ սեփականությունն իրենը չէ, սակայն այն համոզմունքին է, որ այն լքված է, և սեփականատերն էլ իր անտարբերությամբ դա ցույց է տալիս, և անձը, այդքանը հասկանալով, տիրապետում է գույքին՝ որպես սեփականը, այդ պարագայում դրսևորվում է անձի բարեխղճությունը: Մասնավորապես այս համատեքստում շատ արդիական է թվում Ա. Ա. Հովհաննիսյանի այն համոզմունքը, որ պետք է սահմանել բարեխիղճ տիրապետողի այլ հասկացություն՝ հետևյալ բովանդակությամբ. <<ձեռքբերման վաղեմության ուժով սեփականության իրավունք ձեռք բերելիս տիրապետողը համարվում է բարեխիղճ, եթե գույքը տիրապետել է սեփականատիրոջ կողմից իրեն պատկանող գույքի նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունք ցուցաբերելու հետևանքով, կամ գույքի սեփականատերը որևէ առարկություն չի ներկայացրել վերջինիս կողմից գույքի տիրապետման կապակցությամբ>>:
3.Բացահայտ տիրապետում: Անձի տիրապետման բացահայտությունն արտահայտվում է, իհարկե, անձի գործողություններով: Անձի տիրապետումը գույքին պետք է լինի տեսանելի բոլորի համար, այսինքն՝ պետք է այս պարագայում բացակայի անձի թաքուն տիրապետումը, քանի որ այդ դեպքում կբացակայի նաև անձի բարեխղճությունը: Անձի գործողությունները պետք է լինեն այնպես, որ երրորդ անձինք ունենան համոզմունք, որ դա անձի սեփականությունն է: Բացահայտությունն արտահայտվում է այնպես, որ, օրինակ՝ յուրաքանչյուր երրորդ անձի հետ զրույցում տիրապետող անձը ներկայանա որպես տվյալ գույքի սեփականատեր, ինչպես դա կանի յուրաքանչյուր իրական սեփականատերը: Վերջապես, անձի բացահայտ տիրապետումն անձի վերաբերմունքն է նաև տվյալ գույքի նկատմամբ: Վերաբերմունքն այստեղ շատ կարևոր նախապայման է, քանի որ անձը կարող է իր մեջ իմանալ, որ տվյալ գույքը, օրինակ՝ լքված է, սակայն իր վերաբերմունքով ներկայացնել երրորդ անձանց իր՝ սեփականատեր լինելու հանգամանքը:
Բացահայտության առկայության համար բավարար է, որ փաստացի տիրապետողը չթաքցնի այն, որպեսզի երրորդ անձանց մոտ առկա լինի գույքը տեսնելու հնարավորություն: Իհարկե, դժվար է պատկերացնել անշարժ գույքը թաքցնելու հնարավորությունը, սակայն տվյալ միտքը բավականին լավ ընդգծում է բացահայտության չափանիշը:
Զարգացնելով տվյալ միտքը՝ կարող ենք փաստել, որ պետք է երրորդ անձանց մոտ առկա լինի տիրապետողի կողմից գույքի տիրապետումը տեսնելու հնարավորություն:
Թերևս երրորդ անձանց կողմից գույքի տիրապետությունը բացահայտ լինելու հանգամանքի հետ սերտորեն կապված է անձի՝ գույքը երրորդ անձանցից պաշտպանելու օրենսդրի կողմից վերապահված իրավունքը, քանի որ տիրապետող անձը գույքը երրորդ անձից պաշտպանելիս ցուցաբերում է նաև իր բացահայտ տիրապետումը՝ չթաքցնելով այդ գույքի նկատմամբ իր բացահայտ տիրապետման փաստը:
Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի համաձայն՝ մինչև ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելը, գույքը՝ որպես սեփականություն, տիրապետող անձն իրավունք ունի պաշտպանել այն երրորդ անձանցից, որոնք գույքի սեփականատերը չեն և օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված այլ հիմքով դրա նկատմամբ չունեն տիրապետման իրավունք: Այստեղ հստակ երևում է օրենսդրի կողմից տիրապետման պաշտպանությանն ուղղված անձին վերապահված իրավունքը: Այսինքն՝ օրենսդիրը իրավական նշանակություն է տալիս անձի տիրապետմանը:
4.Գույքին որպես սեփականը տիրապետել: Գույքին որպես սեփականը տիրապետելու գլխավոր չափանիշը թերևս անձի սուբյեկտիվ ընկալումն է: Անձը կարող է իմանալ, որ տվյալ գույքը օրենսդրորեն ձևակերպված չէ որպես իր սեփականություն, սակայն դրան վերաբերվի որպես իր սեփականը:
Դեռևս հին Հռոմում գույքին՝ որպես սեփական տիրապետում, նշանակում էր, որ այն պետք է լիներ փաստացի և արտահայտեր տիրապետողի կամքը: Հատկանշական է Յու. Կ. Տոլստոյի համոզմունքն այն մասին, որ <<ձեռքբերման վաղեմությամբ տիրապետողը գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականը, կամ որ նույնն է՝ որպես սեփականաություն՝ առանց մտածելու, որ այդ գույքը սեփականատեր ունի>>: Արդարացի էր նաև Լ. Յու. Միխեևան, ով գտնում էր, որ <<գույքը՝ ինչպես սեփականը տիրապետել հասկացությունը, կարող է արտահայտել մի բան, որ տիրապետողը գույքին վերաբերվում է իրեն սեփականության իրավունքով պատկանող գույքից ոչ ավելի վատ>>:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նշում է, որ քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը ձեռքբերման վաղեմության ուժով անշարժ գույքի նկատմամբ կարող են ձեռքբերել սեփականության իրավունք: Մասնավորապես, երբ ընթերցում ենք Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի առաջին կետը, հասկանում ենք, որ Քաղ. օրենսգիրքը ոչ մի սահմանափակում չի նախատեսում քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց կողմից ձեռքբերման վաղեմության ուժով պետությանը կամ համայնքին պատկանող սեփականության ձեռքբերմանը: Մինչդեռ ՀՀ հողային օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 1-ին կետը նախատեսում է, որ քաղաքացիները և իրավաբանական անձինք պետության ու համայնքների հողերի այն հողամասերի նկատմամբ, որոնց տիրապետում են առանց իրավաբանական ձևակերպման և որոնցից օգտվում են անընդմեջ ու բացահայտ ավելի քան տասը տարի, ունեն օգտագործման իրավունքի ձեռքբերման վաղեմության իրավունք, եթե հողամասերը համապատասխանում են սույն օրենսգրքի՝ 64-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված պահանջներին: Ձեռքբերման վաղեմության իրավունքն այդ անձանց նախապատվության իրավունքն է` իրավաբանորեն ձևակերպել այդ հողամասերի նկատմամբ իրենց օգտագործման իրավունքը` այդ հողամասերը նույն պայմաններով այլ անձանց տրամադրելու հնարավորության ծագման դեպքում: Նման հողամասերն այլ նպատակային նշանակության համար վերցնելու դեպքում ձեռքբերման վաղեմության իրավունքունեցող անձանց պետք է փոխարենը տրամադրվեն այլ հողամասեր, կամ պետք է հատուցվեն նրանց վնասները` սույն հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված հիմքերով:
Տվյալ պարագայում, կարծես թե, առաջանում է իրավական խառնաշփոթ, քանի որ հողային օրենսգիրքը, ցանկանալով կանոնակարգել անoրինական հողօգտագործման հարաբերությունները, սահմանել է նախապատվությամբ հողամասի օգտագործման ձեռքբերման վաղեմության իրավունք, ինչը, մեր կարծիքով, միայն խառնաշփոթ է առաջացնելու: Ուստի շատ հատկանշական է թվում Տ. Կ. Բարսեղյանի այն համոզմունքը, որ հողային օրենսգրքում տվյալ դրույթը պետք է նախատեսվեր հետևյալ կերպ. <<Քաղաքացիները և իրավաբանական անձինք պետության և համայնքային այն հողերի նկատմամբ, որոնք օգտագործում են առանց իրավական ձևակերպման և այդ հողամասերից օգտվում են բացահայտ ու անընդմեջ ավելի քան տասը տարի (ճիշտ կլիներ՝ հինգ տարի), ունեն այդ հողամասի նկատմամբ օգտագործման իրավունքը ձևակերպելու նախապատվության իրավունք, եթե արգելված է այդ հողամասերի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելը, և հողամասը համապատսխանում է սույն օրենսգրքի՝ 64-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված պահանջներին: Նման հողամասերն այլ նպատակային նշանակության համար վերցնելու դեպքում օգտագործողներին պետք է հատուցվեն նրանց վնասները կամ տրամադրվեն այլ հողամասեր>>:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 4-րդ կետում նշված է, որ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքը ձեռք բերած անձի մոտ ծագում է այդ իրավունքի պետական գրանցման պահից: Սա նշանակում է, որ տասը տարին լրանալուց հետո անձի տիրապետման ժամանակն ինչքան էլ հոսի, անձի մոտ սեփականության իրավունքն առաջանում է իրավունքի պետական գրանցման պահից:
Գիտական հոդվածի հեղինակ՝ Վահե Վարդանյան
(ԵՊՀ, Իրավագիտության ֆակուլտետ, բակալավրիատի ուսանող)
