Վերլուծությունը՝ «Ի ԷԼ ԷԼ գործընկերություն» իրավաբանական գրասենյակի գործընկեր, իրավաբան Նորայր Բալայնի
«Իրավաբանական տեխնիկա» եզրույթը լատիներեն՝ juris-իրավունք և հուներեն techne-արհեստ, վարպետություն, արվեստ բառերի ամբողջությունն է։ Իրավաբանական տեխնիկան հանդիսանում է իրավունքի տեսության ինքնուրույն բաժին և պարունակում է իրավաբանական գործունեության իրականացման կանոնները։ Իրավաբանական տեխնիկան կանոնների ամբողջությունն է իրավաստեղծ և իրավակիրառ աշխատանքի համար։ Իրավաբանական տեխնիկայի կանոնների կիրառման անհրաժեշտությունը ծագում է այն ժամանակ, երբ արդեն առկա է քաղաքական կամք հասարակական հարաբերության իրավական կարգավորման համար։ Իրավաբանական տեխնիկայի կանոնների պահպանման արդյունքում ի հայտ է գալիս իրավական ակտը։ Իրավաբանական տեխնիկայի կանոնները սահմանվում են «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքով, որն ընդունվել է 2018 թվականի մարտի 21-ին։ Օրենքի ընդունման անհրաժեշտությունը բխում էր սահմանադրական բարեփոխումներից և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ 2014 թվականի «Օրենսդրական գործընթացի գնահատումը Հայաստանում» զեկույցում տեղ գտած բազմաթիվ առաջարկություններից։ Թեև օրենքի անվանումից ենթադրվում է, որ տեխնիկայի կանոնները վերաբերում են միայն նորմատիվ ակտերին, սակայն օրենքի 1-ին հոդվածից 2-րդ մասից բխում է, որ ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերին վերաբերող տեխնիկայի կանոնները տարածվում են նաև անհատական ակտերի վրա, եթե օրենքով այլ բան սահմանված չէ։ Այսինքն՝ օրենքով սահմանված տեխնիկայի կանոնները տարածվում են նաև անհատական իրավական ակտերի վրա, իսկ հարց է առաջանում, արդյո՞ք, անհրաժեշտ էր օրենքի անվանում ընտրել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասն» բառակապակցությունը, եթե օրենքով սահմանված իրավակարգավորումները տարածվում են նաև անհատական իրավական ակտերի վրա։
Նորմատիվ իրավական ակտ ընդունելու իրավասություն ունեն հայ ժողովուրդը և Սահմանադրությամբ սահմանված մարմինները։ Սահմանադրության ուսումնասիրությունից ուրվագծվում է այդ մարմինների շրջանակը․
-
ՀՀ ժողովուրդը միայն հանրաքվեի ինստիտուտի միջոցով․
-
Հայաստանի Հանրապետության Նախագահը՝ հանրաքվե նշանակելու մասին հրամանագիր ընդունելու դեպքում․
-
ՀՀ Ազգային ժողովը, ՀՀ կառավարությունը, ՀՀ վարչապետը, ՀՀ փոխվարչապետը, ՀՀ նախարարը․
-
ՀՀ կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը, ՀՀ հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը, ՀՀ կենտրոնական բանկը, ՀՀ բարձրագույն դատական խորհուրդը․
-
ՀՀ օրենքով ստեղծված ինքնավար մարմինները․
-
Միջհամայնքային միավորման խորհուրդը․
-
Համայնքի ավագանին․
-
Համայնքի ղեկավարը։
Համապետական գործադիր իշխանության մարմինները, որպես կանոն, ունեն առանձնացված ստորաբաժանումներ (օրինակ՝ տեսչությունները), որոնք իրենց գործունեության ընթացքում ընդունում են նորմատիվ բնույթի իրավական ակտեր։ Հիմա հարց է ծագում, տեսչության կողմից ընդունված իրավական ակտը, արդյո՞ք, ունի նորմատիվ բնույթ, թե ոչ։
ՀՀ արդարադատության նախարարությունը այլևս չի իրականացնելու նորմատիվ իրավական ակտերի գրանցում, իսկ ընդունված նորմատիվ իրավական ակտերի հրապարակումը իրականացվելու է նորմատիվ իրավական ակտերի հրապարակման միասնական կայքում։
Օրենքի առանձին հոդվածով կարգավորվում է իրավական կոլիզիաների հետ կապված խնդիրները, մասնավորապես՝ սահմանվել է բանաձև, որի միջոցով հնարավոր է լուծել կոլիզիոն խնդիրները։ Հակասության առաջացման դեպքում ըստ հերթականության գործում է հետևյալ կանոնները․
1) ավելի բարձր իրավաբանական ուժ ունեցող նորմատիվ իրավական ակտի նորմը.
2) ընդհանուր նորմի և հատուկ նորմի միջև կոլիզիաների դեպքում գործում է հատուկ նորմը, սակայն եթե նորմատիվ իրավական ակտն ունի ընդհանուր և հատուկ մասեր, ապա այդ մասերի նորմերի միջև կոլիզիայի դեպքում գործում են ընդհանուր մասի նորմերը.
3) ավելի վաղ ուժի մեջ մտած նորմատիվ իրավական ակտի նորմերը.
4) ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար բարենպաստ նորմատիվ իրավական ակտի նորմը, եթե այդ նորմի կիրառմամբ չեն շոշափվում այլ անձանց իրավունքները կամ օրինական շահերը:
Նոր իրավակարգավորումների շրջանակում սահմանվել է, որ օրենսդրական բոլոր ակտերի նախագծերը ենթակա են հանրային քննարկման։ Միաժամանակ օրենքով նախատեսվել է, որ հանրային քննարկման ենթակա, սակայն հանրային քննարկում չանցած Կառավարություն ներկայացված նախագիծը Կառավարությունը կարող է վերադարձնել այն ներկայացնող մարմին: Մի կողմից օրենսդիր մարմինը սահմանել է որպես պարտավորություն հանրային քննարկում կազմակերպելու համար, մյուս կողմից Կառավարության համար սահմանվել է իրավունք, համաձայն որի Կառավարությունը կարող է չվերադարձնել նախագիծը։ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ 2014 թվականի զեկույցում նշվում է, որ օրենսդրության որակն ապահովելու նպատակին ծառայող բոլոր գործիքները դիտարկելու դեպքում պարզ է դառնում, որ օրենսդրական գործընթացում բոլորից ավելի քիչ արմատացած է հանրային քննարկումների ինստիտուտը: Յուրաքանչյուր տարի ընդունվող օրենքների մեծ թիվը միանշանակորեն խորացնում է տվյալ խնդիրը, և անհրաժեշտ է բարձրացնել նշված գործիքի օգտակարության վերաբերյալ հանրության իրազեկությունը: Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններն ընդհանուր առմամբ համարում են, որ իրենք բավականաչափ ներգրավված չեն օրինաստեղծ գործընթացին: Թեև զեկույցում նշվում է, որ քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը իրավաստեղծ աշխատանքին արդյունավետ չէ, սակայն նոր իրավակարգավորումները կարծում ենք, հանրային քննարկումների արդյունավետությանը չեն նպաստի։ Կառավարությունը ցանկացած ժամանակ, իր հայեցողությամբ, իրավունք ունի առանց հանրային քննարկում անցնելու նախագծին հավանություն տալ։ Մինչդեռ չպետք է մոռանալ, որ այստեղ խոսքը գնում է հայեցողական լիազորության մասին և տեղին է նշել «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված նորմը, որի համաձայն վարչական մարմինը հայեցողական լիազորություն իրականացնելիս պարտավոր է առաջնորդվել մարդու և քաղաքացու` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության անհրաժեշտությամբ, նրանց իրավահավասարության, վարչարարության իրականացման համաչափության և կամայականության արգելքի սկզբունքներով, ինչպես նաև հետապնդել օրենքով կանխորոշված այլ նպատակներ:
Հաշվի առնելով այն, որ հանրային քննարկման պարտադիրության հատկանիշը վերաբերում է բացառապես օրենսդրական ակտերի նախագծերին, կարծում ենք, որ մարդու իրավունքների և ազատությունների իրականացման կարգին, սահմանափակմանը կամ պատասխանատվությանը վերաբերող նորմեր նախատեսող օրենսդրական ակտերի նախագծերը ենթակա են պարտադիր հանրային քննարկման։
Միաժամանակ նորմատիվ իրավական ակտերի կայունությունը և պետության իրավական անվտանգության տեսանկյունից կարևոր է մշտադիտարկման և պլանավորման համակարգերի ներդրումը։ Պլանավորման համակարգը կնպաստի ապահովել իրավաստեղծ աշխատանքի կանխատեսելիությունը։ Մի շարք երկրներում, այդ թվում՝ Ֆրանսիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Իտալիայում, գործադիր իշխանության կողմից իրականացվում է օրենսդրական աշխատանքի պլանավորում երկու մակարդակով՝ երկարաժամկետ և կարճաժամկետ։ Պլանավորումը հնարավորություն է տալիս ապահովել օրենսդրական դաշտի կանխատեսելիությունը, գործարար միջավայրի ներդաշնակությունը և բարելավումը։ Միաժամանակ պլանավորմանը մեծապես նպաստում է մշտադիտարկման արդյունքները։ ԵՄ-ի կողմից ֆինանսավորվող «Արդարադատության մոնիթորինգ» ծրագրի շրջանակներում մշակված «Արդարադատության ոլորտի վերաբերյալ հանրության կարիքները և ակնկալիքները Հայաստանում» զեկույցում նույնպես անդրադարձ է կատարվել մշտադիտարկման մեխանիզմների ներդրմանը։ Ժամանակակից աշխարհում որպես իրավական մշտադիտարկման լավագույն մեխանիզմ դիտարկվում է որակի ապահովման ցիկլը, որը նաև կոչվում է Դեմինգի ցիկլ։ Այն բաղկացած է չորս փոխկապակցված գործողություններից՝ պլանավորում, կատարում, ստուգում և բարելավում (PDCA): Պլանավորում գործիքը հնարավորություն է տալիս մշակել իրավական գործողությունները, կատարում գործիքը հնարավորություն է տալիս կյանքի կոչել պլանավորման փուլում նշված գործողությունները, ստուգում գործիքը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրել կատարված գործողությունները, վերհանել խնդիրները և դրանց կատարման ուղղությամբ բարելավման փուլում մշակել փոփոխությունների փաթեթ։
Առ այսօր Հայաստանի Հանրապետությունում օրենսդրական բարեփոխումները կատարվում են առանց պլանավորման, այսինքն դիպվածային փոփոխություններ են։ Հետևաբար՝ հնարավոր չի լինում կանխատեսել օրենսդրական փոփոխությունների զարգացման հեռանկարները։ Ուստի, ներպետական իրավական դաշտում հարկավոր է ներդնել մշտադիտարկման մեխանիզմ, ինչը կապահովի իրավական դաշտի համաչափ զարգացումը:
Ինչ վերաբերում է իրավաբանական տեխնիկայի մյուս կանոններին, ապա գրեթե ամբողջությամբ դրանք պահպանվել են 2018 թվականի մարտի 21-ին ընդունված օրենքում։
