2021 թվականի ապրիլի 19-ին ընդունվեց և նույն ամսվա 30-ին ուժի մեջ մտավ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքում լրացումներ եվ փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՕ-175-Ն օրենքը, որը եկավ վերջ տալու կոլիզիոն քննադատված կարգավորմանը՝ այն փոխարինելով հակառակ կարգավորմամբ։
Դեռևս 2002 թվականին ուժի մեջ մտած «Իրավական ակտերի մասին» օրենքում ի սկզբանե ամրագրվել էր, inter alia, վաղ և ուշ ուժի մեջ մտած իրավական ակտերի նորմերի հակասությունների լուծումը։ Այդ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասով սահմանվել էր, որ միևնույն մարմնի ընդունած հավասար իրավաբանական ուժ ունեցող իրավական ակտերի միջև հակասությունների դեպքում գործում են ավելի վաղ ուժի մեջ մտած իրավական ակտի նորմերը։ Այս կոլիզիոն նորմն ամրագրված մնաց «Իրավական ակտերի մասին» օրենքի գործողության ամբողջ ժամանակահատվածում՝ մինչև 2018 թվականը։
Նշված օրենքին 2018 թվականի ապրիլի 7-ից փոխարինելու եկավ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՕ-180-Ն օրենքը, որը, սակայն, քննարկվող հարցում պահպանեց հին մոտեցումը․ ըստ այդ օրենքի 40-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի՝ նորմատիվ իրավական ակտերի նորմերի միջև կոլիզիաների դեպքում կիրառվում են ավելի վաղ ուժի մեջ մտած նորմատիվ իրավական ակտի նորմերը։
Նշված մոտեցումը որդեգրելուց գրեթե 20 տարի անց՝ հիշատակված ՀՕ-175-Ն օրենքով, ի թիվս այլ փոփոխությունների, փոփոխվեց նաև «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 40-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետը․ «վաղ» բառը փոխարինվեց «ուշ» բառով։ Այդուհետ՝ կիրառվելու էին ավելի ուշ ուժի մեջ մտած նորմատիվ իրավական ակտի նորմերը։
Այսպիսով՝ նշված փոփոխությամբ օրենսդիրը մեր իրավական համակարգում ամրագրեց «lex posterior derogat legi prior» սկզբունքը։ Այս կանոնը, ինչպես գրում է Մառտի Կոսկեննիեմին Միջազգային իրավունքի հանձնաժողովի շրջանակներում կազմված զեկույցում, սկիզբ է առել դեռ հռոմեական իրավունքից, ճանաչվել Հոգո Հրոցիոսի կողմից և մեր օրերում համարվում է իրավունքի՝ քաղաքակիրթ ազգերի կողմից ճանաչված ընդհանուր սկզբունքներից մեկը․ «այսօրը» գերադասելով «երեկվան»՝ այն արտացոլում է ներկա հանգամանքները և համապատասխան սուբյեկտի (իրավաստեղծի) ներկա ցանկությունը։
Հարցին, թե արդյոք արդարացված էր այս փոփոխությունը, մանրամասն անդրադարձ են կատարել իրավագետներ Արթուր Ղամբարյանը և Հայկ Կուպելյանցը (այսուհետ՝ «Համահեղինակներ») 2018 թվականին «Դատական իշխանություն» պարբերականում (մայիս – հունիս 2018 5 – 6 (227-228)) հրապարակված «Հին և նոր նորմերի հակասության լուծումը․ հետևողական անտրամաբանություն կամ անտրամաբանական հետևողականություն» հոդվածում (այսուհետ՝ «Գիտական հոդված»), երբ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքը նոր էր մտել ուժի մեջ։
Մասնավորապես՝ Գիտական հոդվածում նշվում է կոլիզիոն մեկնաբանման կանոնների (lex superior, lex specialis, lex posterior) նշանակության, որպես կոլիզիոն նորմ պոզիտիվ իրավունքում ամրագրվելու փորձի, չամրագրվելու դեպքում՝ «իրավագիտության հեղինակության» և «բովանդակային արժեքայնության» ուժով նորմատիվ հատկանիշ (նորմատիվայնություն) ունենալու և գործելու մասին։
Անդրադառնալով հայրենական պոզիտիվ իրավունքում «lex posterior» սկզբունքը ամրագրելու հարցին՝ Համահեղինակները քննադատում են օրենսդրի նախկին մոտեցումը․ «(…) (Դ)արերի ընթացքում իր փորձությունն անցած և գիտականորեն ճանաչված «նոր օրենքը վերացնում է հին օրենքը» (․․․) սկզբունքը թվում էր վերաճել է աքսիոմատիկ պահանջի և որևէ պետության օրենսդիր մարմին չի համարձակվի իր պոզիտիվ իրավունքում ամրագրել (այդ) սկզբունքին հակասող կոլիզիոն նորմ: Մինչդեռ հայկական իրականությունում իրավիճակն այլ էր. 2002 թ. «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասում ամրագրվեց նշված դրույթին հակառակ նորմը (…): Հայ իրավաբաններն այս տարիների ընթացքում բազմաթիվ անգամ բարձրաձայնել են, որ (այդ) դրույթը խախտում է դեռևս հռոմեական իրավունքի դարաշրջանից հայտնի և շատ երկրների նորմատիվ ակտերում, իրավական դոկտրիններում ամրագրված («lex posterior») սկզբունքը»:
Համահեղինակներն այս մոտեցումն անվանում են «ժխտողականություն»՝ այն բնորոշելով՝ որպես «անտրամաբանական» ու «հակատրամաբանական», և հիասթափություն են արտահայտում, որ 2018 թվականին ընդունված «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքում «պարզունակ սխալը» չուղղվեց․ «Անկասկած դժվար է հասկանալ աքսեոմատիկ ճշմարտությունների հարցում պետության իրավաբանների առաջին անգամ սխալվելու հանգամանքը, սակայն որևէ բանականության մեջ չի տեղավորվում այս հարցում երկրորդ անգամ սխալվելու փաստը։ Բոլոր դեպքերում` նույն հարցում երկրորդ անգամ սխալվելը կասկածի տակ է դնում ոչ թե հին և նոր օրենքների հակասության դեպքում նոր օրենքին նախապատվություն տալու աքսեոմատիկ պահանջի ճշմարտացիությունը, այլ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի հեղինակների և նրանց աջակցող իրավաբանների պրոֆեսիոնալիզմը»:
Այս սուր քննադատությունը Գիտական հոդվածում բացատրվում է ոչ միայն «lex posterior» սկզբունքի հեղինակությամբ ու ճշմարտացիությամբ, այլև՝ գործնական նկատառումով․ «ՀՀ Սահմանադրության նախաբանում նշված է` «Հայ ժողովուրդը … ապահովելու համար սերունդների ազատությունը … ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը»: Սերունդների ազատություն ասելով կարելի է հասկանալ, որ նոր սերունդն ազատ է նաև նախորդող սերունդների սահմանած կանոններից և ազատորեն կարող է այն փոփոխել։ (…) Ժողովրդաիշխանության սկզբունքի էությունն այն է, որ ավելի ուշ տեղի ունեցած ընտրությունների արդյունքում ձևավորված օրենսդիրն է ներկայումս արտահայտում ժողովրդի կամքը, այլ ոչ թե ավելի վաղ ձևավորված օրենսդիրը: Արդյունքում, ավելի ուշ գրված օրենքը պետք է գերակայի ավելի վաղ օրենքի նկատմամբ՝ ելնելով ժողովրդաիշխանության սկզբունքից: Այս տեսանկյունից «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի վերոնշյալ նորմի և Սահմանադրության միջև առկա է հակասություն»:
Սույն հոդվածի քննարկման շրջանակներից դուրս է այն հարցը, թե ո՛ր կոլիզիոն նորմն ամրագրելն է նպատակահարմար՝ «նոր օրենքը վերացնում է հին օրե՞նքը» թե՞՝ «հին օրենքը վերացնում է նոր օրենքը»։ Սակայն սույն հոդվածը կանդրադառնա այն հարցին, թե արդյոք օրենսդրի կողմից մոտ 20 տարի պահպանված «հին օրենքը վերացնում է նոր օրենքը» կանոնն իսկապես անտրամաբանական է և «ապրելու իրավունք չունի», թե դրա գոյությունը հնարավոր է, այնուամենայնիվ, արդարացնել։ Ավելի կոնկրետ՝ կփորձենք պարզել՝ արդյոք այդ կանոնը իսկապես նոր սերնդին կաշկանդում է նախորդող սերունդների սահմանած կանոններով՝ դրանք ազատորեն փոփոխելու հնարավորություն չտալով։
Նշված հարցի պատասխանի փնտրտուքը սկսենք խնդրահարույց կանոնի ուսումնասիրությունից։ Մասնավորապես՝ նկատենք, որ «Իրավական ակտերի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասը խոսում է միևնույն մարմնի ընդունած հավասար իրավաբանական ուժ ունեցող իրավական ակտերի միջև հակասությունների դեպքերի մասին։ Ստորև փորձենք պատկերացնել այդպիսի դեպք։
Փաստաբանը 2017 թվականին հարցում է ուղարկում պետական մարմին՝ խնդրելով տրամադրել տեղեկատվություն։ Ընդ որում՝
- փաստաբանին հետաքրքրող տեղեկատվությունն այնպիսի բնույթի է, որ չի պարունակում օրենքով պահպանվող գաղտնիք, սակայն պարունակում է անձնական տվյալներ,
- առկա չէ անձնական տվյալների սուբյեկտի համաձայնությունը՝ տեղեկատվությունը փաստաբանին տրամադրելու վերաբերյալ,
- տվյալ պետական մարմնի գործունեությունը կարգավորող օրենքով արգելված չէ փաստաբանին տվյալ տեղեկատվությունը տրամադրելը։
Տվյալ տեղեկատվության տրամադրման իրավաչափության հարցը միանգամից երկու օրենքների տիրույթում է։ «Փաստաբանության մասին» օրենքի (ընդունվել է 2005 թվականին) 18-րդ հոդվածի 3-րդ կետը սահմանում է, որ փաստաբանը իրավունք ունի դիմելու պետական մարմիններին՝ իրավաբանական օգնություն ցույց տալու համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր (տեղեկություններ) ստանալու պահանջով: Պետական մարմինները պարտավոր են փաստաբանին տրամադրել պահանջվող փաստաթղթերը (տեղեկությունները) կամ դրանց պատճենները, բացառությամբ, երբ այդ մարմինների գործունեությունը կարգավորող օրենքներով այլ բան է նախատեսված, կամ պահանջվող փաստաթղթերը (տեղեկությունները) օրենքով պահպանվող գաղտնիք են պարունակում: Իսկ «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» օրենքի (ընդունվել է 2015 թվականին) 26-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ առանց անձնական տվյալների սուբյեկտի համաձայնության՝ մշակողը կարող է անձնական տվյալները փոխանցել երրորդ անձանց կամ տվյալներից օգտվելու հնարավորություն տրամադրել, եթե դա նախատեսված է օրենքով և ունի բավարար պաշտպանության մակարդակ։
Միանգամից նկատելի է, որ երկու նորմերից յուրաքանչյուրը տարբեր շահեր է պաշտպանում․ եթե «Փաստաբանության մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ կետը պաշտպանում է փաստաբանինի՝ փաստաթղթերի և տեղեկատվության հասանելիություն ունենալու շահը, ապա «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» օրենքի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասը ապահովում է անձնական տվյալների պաշտպանվածության շահը՝ դրանց հանդեպ թույլատրելով հնարավորինս նեղ հասանելիություն։
Երկու նորմերի համեմատական ուսումնասիրությունից տեսանելի է դառնում, որ եթե «Փաստաբանության մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ կետի իրավակարգավորումը բավարար չէ՝ փաստելու համար, որ անձնական տվյալները փաստաբանին փոխանցելը «նախատեսված է օրենքով», իսկ փաստաբանական գաղտնիքի ռեժիմը չի ապահովում «բավարար պաշտպանության մակարդակ», ապա երկու նորմերը հակասում են իրար, այսինքն՝ դրանցից մեկը թույլատրում է տեղեկատվության տրամադրումը, իսկ մյուսը՝ արգելում։ Եվ եթե երկու նորմերի միջև բացակայում է ընդհանուրի և հատուկի հարաբերակցությունը, ապա այստեղ գործելու է «Իրավական ակտերի մասին» օրենքի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասը՝ կոլիզիան լուծելով հօգուտ ավելի վաղ ուժի մեջ մտած իրավական ակտի՝ «Փաստաբանության մասին» օրենքի։
Նմանատիպ մեկ այլ օրինակի մասին գրել է Լիլիթ Աղաջանյանը «Ժառանգումն ըստ կտակի» վերտառությամբ աշխատանքում՝ բարձրաձայնելով քաղաքացիական օրենսգրքի 1239-րդ հոդվածի 3-րդ մասի և «Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի հակասության մասին։ Առաջինը սահմանում է, որ ժառանգության զանգվածը պարզելու և այն պահպանելու նպատակներով նոտարն իրավունք ունի հարցում անել բանկերին նրանց ավանդներում, հաշիվներում գտնվող կամ նրանց ի պահ հանձնված` ժառանգատուին պատկանող դրամի (արժույթի), արժութային ու այլ արժեքների վերաբերյալ, իսկ երկրորդը սահմանում է, որ բանկերը հաճախորդների վերաբերյալ բանկային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները տրամադրում են տվյալ հաճախորդի ժառանգներին (իրավահաջորդներին)։ Այսինքն՝ քաղաքացիական օրենսգիրքը խոսում է նոտարի՝ հարցում անելու իրավունքի մասին, ինչից կարելի է բխեցնել հարցման հասցեատիրոջ՝ բանկի պարտականությունը՝ տրամադրելու համապատասխան տեղեկությունները։ Մյուս կողմից՝ «Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասը բանկին թույլատրում է բանկային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները տրամադրել հաճախորդի ժառանգներին (իրավահաջորդներին)՝ լռելով մնացած սուբյեկտների վերաբերյալ։ A contrario փաստարկման կանոնների կիրառման օգնությամբ՝ կարող ենք բխեցնել, որ տվյալ նորմը արգելում է այդպիսի տեղեկությունների տրամադրումը ցանկացած այլ սուբյեկտի (խոսքը, իհարկե, վերաբերում է ժառանգման իրավունքի հարցերին)։ Ասվածը նաև հիմնավորվում է նույն օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասի հաշվառմամբ, ըստ որի՝ բանկային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները կարող են տրամադրվել միայն այդ օրենքով նախատեսված պետական մարմիններին, պաշտոնատար անձանց ու քաղաքացիներին։
Հետևաբար՝ եթե 2019 թվականին (2002-2018թթ․ գործած «Իրավական ակտերի մասին օրենքի 9-րդ հոդվածի 6-րդ մասը պարունակում էր օրենսգրքի առավելությունը մյուս օրենքների նկատմամբ սահմանող նորմ, ինչպիսին բացակայում է «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին օրենքում) նոտարը, ժառանգության զանգվածը պարզելու և այն պահպանելու նպատակներով, հարցում է անում բանկին, քաղաքացիական օրենսգրքի 1239-րդ հոդվածի 3-րդ մասն անուղղակիորեն պարտավորեցնում է բանկին՝ տալու համապատասխան տեղեկատվությունը, իսկ Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասը և 12-րդ հոդվածի 1-ին մասը՝ արգելում։ Այս հակասությունը կլուծվի հօգուտ ավելի վաղ ուժի մեջ մտած նորմատիվ իրավական ակտի նորմի՝ «Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի։
Նմանատիպ իրավիճակները, երբ որևէ սպեցիֆիկ հարցի կապակցությամբ բախվում են երկու տարբեր ոլորտներ կարգավորող օրենքների (այսինքն՝ հավասար իրավաբանական ուժ ունեցող նորմատիվ իրավական ակտերի) նորմեր, միանգամայն հնարավոր են և հեշտ պատկերացնելի․ բավական է, որ որևէ նոր օրենք ընդունելիս օրենսդիրը արդեն իսկ գործող օրենքներում չփոփոխի այն նորմերը, որոնց հետ էպիզոդիկ հակասությունների մեջ է նոր ընդունվող օրենքը։ Ընդ որում՝ եթե օրենսդիրն իսկապես չի կատարում այդ փոփոխությունները, ապա ստացվում է, որ դա է օրենսդրի ընտրությունը (կամքը)․ նշանակում է, որ օրենսդիր մարմինը ցանկանում է, որ նոր ընդունվող օրենքը գործի միայն այնքանով, որքանով այն չի հակասում ավելի վաղ ընդունված օրենքներին։ Իսկ եթե օրենսդիրը ցանկանա, որ նոր ընդունվող օրենքը գործի «անխոչընդոտ», ապա
- կա՛մ այդ օրենքի ընդունման հետ միաժամանակ կփոփոխի արդեն գործող օրենքները՝ վերախմբագրելով կամ վերացնելով հակասող բոլոր նորմերը,
- կա՛մ կնախատեսի նորմ (կավելացնի հին օրենքներում կամ ի սկզբանե կսահմանի նոր օրենքում), ըստ որի՝ հակասությունները պետք է լուծվեն՝ հօգուտ նոր օրենքի։
Նկատենք, որ մինչ այժմ խոսք էր գնում որևէ հարցի կապակցությամբ երկու տարբեր ոլորտներ կարգավորող օրենքների նորմերի բախման դեպքի մասին։ Պետք է նշել, որ երկու՝ հին ու նոր օրենքների նորմերը կարող են բախվել նաև այն դեպքում, երբ օրենսդիրն ընդունում է միևնույն ոլորտը կարգավորող նոր օրենք, որ պետք է փոխարինի հնին․ օրինակ՝ քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգիրքը (ՀՕ-110-Ն) 2018 թվականին փոխարինելու եկավ հին օրենսգրքին (ՀՕ-247), որ գործում էր 1999 թվականից։ Արդյո՞ք կարող ենք ասել, որ «հին օրենքը վերացնում է նոր օրենքը» կանոնը օրենսդրին թույլ չի տա նման փոխարինում կատարել։ Ամենևին ոչ, քանի որ օրենսդիրն ազատ է՝ հին օրենքի գործողությունը դադարեցնելու՝ նորն ընդունելու հետ միաժամանակ։ Եվ իսկապես՝ բերված օրինակում օրենսդիրը հենց այդպես էլ վարվել է՝ քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի 439-րդ հոդվածի 2-րդ մասում նախատեսելով․ «Սույն օրենսգիրքն ուժի մեջ մտնելու պահից ուժը կորցրած ճանաչել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության 1998 թվականի հունիսի 17-ի օրենսգիրքը»։
Ավելորդ է նաև խոսել մայր օրենքի՝ մի կողմից, և դրանում փոփոխություններ և (կամ) լրացումներ կատարելու մասին օրենքների՝ մյուս կողմից, միջև հակասություն առաջանալու, այդ հակասությունները հօգուտ հին՝ մայր օրենքի լուծվելու, արդյունքում՝ մայր օրենքի սկզբնական իրավակարգավորումները ժամանակի ընթացքում փոփոխելու և լրացնելու անհնարինության մասին։
Այսպիսով՝ բերված վերլուծությունից բխում է, որ «lex posterior»-ին հակասող կանոնը որպես կոլիզիոն նորմ նախատեսելը, ինչպես որ արվել է «Իրավական ակտերի մասին» օրենքով և սկզբնապես նաև «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքով, ամենևին «դատավճիռ» չէ, այսինքն՝ չի խոչընդոտում օրենսդրի կողմից նոր իրավակարգավորումներ սահմանելուն․ օրենսդիրը ցանկացած դեպքում կարող է հասնել իր կամքի ամրագրմանը, և այստեղ ժողովրդաիշխանության սկզբունքը չի ոտնահարվում։
Համահեղինակները, քննադատելով «lex posterior»-ին հակասող կանոնը որպես կոլիզիոն նորմ նախատեսելը, անգամ համոզմունք են հայտնում, թե իրավակիրառողը պետք է չենթարկվի այս կանոնին․ «Իրավակիրառ պրակտիկայում պետական մարմինները հետևում էին (…) «հակատրամաբանական» կոլիզիոն կանոնին (հին նորմը վերացնում է նոր նորմը): (…) (Պ)արզ մարդկային տրամաբանությունը պահանջում էր, որ հին և նոր նորմերի հակասության դեպքում իրավակիրառողը, ի հակառակ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի անտրամաբանական կարգավորման, պետք է նախապատվություն տար նոր օրենքի նորմերին (contra legem իրավակիրառում)»։
Այդ կապակցությամբ՝ նշենք, որ «lex posterior» սկզբունքը կոլիզիաները լուծելու ընդունելի կանոն է՝ ներպետական պոզիտիվ իրավունքում ամրագրված լինելու դեպքում, իսկ եթե պոզիտիվ իրավունքը կոլիզիաների լուծման կանոնները չի սահմանում, ապա նաև մեկնաբանման կարևոր կանոն է։ Ուշարժան է, որ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը թիվ ԿԴ1/0046/01/13 գործով 23.12.2016 թվականին կայացված որոշմամբ կիրառել է «հատուկ օրենքը վերացնում է ընդհանուրի գործողությունը» («lex specialis derogat legi generali») կանոնը՝ ոչ որպես օրենքով ամրագրված կոլիզիոն նորմ, այլ՝ «հանրաճանաչ սկզբունք»։
Միևնույն ժամանակ՝ կարծում ենք, որ «lex posterior»-ին հակասող կանոնը՝ «հին օրենքը վերացնում է նոր օրենքը», նույնպես (ոչ անհրաժեշտաբար՝ նույնքան) ընդունելի տարբերակ է՝ միևնույն մարմնի ընդունած հավասար իրավաբանական ուժ ունեցող իրավական ակտերի միջև հակասությունների դեպքում առավելություն ունեցող նորմը որոշելու համար։ Ուստի՝ գտնում ենք նաև, որ դրա՝ պոզիտիվ իրավունքում ամրագրված լինելու հանգամանքներում՝ contra legem իրավակիրառումն անթույլատրելի էր։
Հեղինակ՝ իրավաբան, փաստաբան Վարդան Հակոբյան
