Ապահովման ինստիտուտի առանձնահատկությունները վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված գործերով

Իրավունքների նախնական պաշտպանության ինստիտուտը տարբեր պետություններում տարբեր կառուցակարգերով է երաշխավորվում՝ պայմանավորված նաև ըստ իրավունքի ճյուղերի դատավարական իրավունքի առանձնահատկություններով։

Իրավունքի նախնական պաշտպանության ինստիտուտի կառուցակարգերից առավել ուսումնասիրված է հայցի ապահովման ինստիտուտը։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ՝ նաև ՔԴՕ) 128-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` հայցի ապահովման ինստիտուտի  հիմնական նպատակը քաղաքացիական դատավարությունում հանգում է դատական ակտի կատարման հնարավոր դժվարացման կամ վեճի առարկա հանդիսացող գույքի վիճակի իրական կամ փաստացի վատթարացման ռիսկի, ինչպես նաև կողմին հասցվելիք էական վնասի կանխարգելմանը։

Վերոշարադրյալ հոդվածից բխում է, որ հայցի ապահովման ինստիտուտի կիրառելիությունը քաղաքացիական դատավարությունում հետապնդում է մի քանի նպատակ՝ ինչպես բուն հայցապահանջի ապահովում, այնպես էլ դատական ակտի կատարման երաշխավորում։

Այսպես՝ հայցի ապահովումը դիտարկվում է որպես դատարանի կողմից կատարվող դատավարական գործողություն, որը հետապնդում է գործով կայացվելիք վճռի կատարման երաշխիքներ ապահովելու նպատակ: Միևնույն ժամանակ հայցի ապահովումը դատական պաշտպանության դիմած անձանց իրավունքների պաշտպանության նախնական ձև է, քանի որ դատարանի որոշմամբ կիրառվող պաշտպանական միջոցները, որոնք դատավարագիտության մեջ կոչվում են հայցի ապահովման միջոցներ, հանդես են գալիս որպես վիճելի իրավահարաբերության կամ դրա հետ սերտորեն կապված այլ իրավահարաբերությունների մասնակիցների վրա նյութաիրավական ներգործության այնպիսի ժամանակավոր միջոցներ, որոնք չեզոքացնում են վիճելի իրավիճակը մինչև դրանում լիարժեք իրավական որոշակիության հաստատումը, բացառում են գործին մասնակցող անձի ենթադրյալ իրավունքներին անդառնալի (անվերականգնելի) վնաս պատճառելու հավանականությունը:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ նաև՝ ՎԴՕ) նույնպես սահմանում է հայցի ապահովման ինստիտուտը, սակայն ի տարբերություն քաղաքացիական դատավարության, այն իր դասական արտահայտումը չի ստանում վարչական դատավարությունում։ ՎԴՕ 91-րդ հոդվածից ուղղակիորեն բխում է, որ վարչական դատավարությունում հայցի ապահովման ինստիտուտի նպատակը դատական ակտի կատարման ապահովումն է, ինչը բխում է վարչական դատավարության առարկայի, ինչպես նաև ըստ հայցատեսակների տարբերակման՝ հայցապահանջի բովանդակությունից։

Ըստ ՎԴՕ 91-րդ հոդվածի հայցի ապահովման ինստիտուտը կիրառելի է ճանաչման, պարտավորեցման և գործողության կատարման հայցատեսակների նկատմամբ, իսկ վիճարկման հայցի նկատմամբ կիրառելի չէ, քանի որ քանի որ ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի առաջին մասն  ուղղակիորեն նախատեսում է․ «Վիճարկման հայցի վարույթ ընդունելը կասեցնում է վիճարկվող վարչական ակտի կատարումը մինչև այդ գործով գործն ըստ էության լուծող դատական ակտի օրինական ուժի մեջ մտնելը (…)»։

Փաստորեն սույն դեպքում մենք գործ ունենք դատարան դիմած անձի իրավունքների նախնական պաշտպանության (ապահովման) ինստիտուտի կիրառելիության առանձնահատուկ տարբերակի հետ՝ վարչական ակտի կատարման կասեցման, որի նպատակը, սակայն, ըստ էության հանգում է ինչպես դատական ակտի կատարմանը, այնպես էլ հայցապահանջի ապահովմանը։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, նույնպես անդրադարձել է այս հարցին՝ ընդգծելով, որ արդար դատաքննության իրավունքի շրջանակներում հայց հարուցելու իրավունքի կարևոր ասպեկտներից մեկը դատարանի մատչելիության իրավունքն է։ Այդ իրավունքը կլիներ անիրական, եթե Պայմանավորվող Պետության իրավական համակարգը թույլ տար, որ վերջնական, պարտադիր դատական որոշումները մնան չկատարված` ի վնաս մի կողմի՝ այդ իրավիճակը գնահատելով անհամատեղելի իրավունքի գերակայության սկզբունքի հետ, որը Պայմանավորվող Պետությունները Կոնվենցիան վավերացնելիս պարտավորվել են հարգել։ Ցանկացած դատարանի կողմից ընդունված դատական որոշման կատարումը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի իմաստով պետք է դիտվի որպես «դատավարության» բաղկացուցիչ մաս։

Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս փաստել, որ մի շարք դատավարագետներ վարչական դատավարությունում հայցի ապահովման ինստիտուտի կիրառելիությունը կապում են գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու վարչադատավարական սկզբունքի հետ՝ նշելով, որ վարչական գործեր (բացառությամբ նորմատիվ իրավական ակտերի վիճարկման պահանջներով գործերի) քննելիս դատարանը պետք է սեփական նախաձեռնությամբ հայցի ապահովման միջոցներ կիրառելու հնարավորություն ունենա, օրինակ՝ վիճարկվող վարչական ակտի գործողության կասեցումը մինչև վճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը՝ անկախ հայցի ապահովում կիրառելու միջնորդության առկայության հանգամանքից:

Գերմանիայի վարչական դատավարության օրենսգիրքը վարչական ակտի  կատարման կասեցման հնարավորությունը կապում է վարչական ակտի անհապաղության կամ անբողոքարկելիության ցուցումի բացակայության հետ՝ ընդգծելով, որ սահմանված դեպքերում վարչական ակտն առհասարակ ենթակա չէ կասեցման՝ օրինակ, երբ խոսքը վերաբերում է հարկային և այլ հարկաբյուջետային վճարներին, իրավապահ մարմինների գործողություններին, միջոցառումներին, որոնք հանրային շահի գերակայության հիմքով պահանջում են հրատապ միջամտություն։

Տաջիկստանի վարչական դատավարության օրենսգիրքը վարչական դատարանի կողմից կայացված որոշումների ցանկում սահմանում է նաև սեփական նախաձեռնությամբ վարչական ակտի կատարման կասեցումը։

Նմանատիպ հոդվածներ են պարունակում նաև Ռուսաստանի և Վրաստանի վարչական դատավարության օրենսգրքերը, ընդ որում՝ ՌԴ օրենսդրությունը սույն դրույթը նախատեսում է որպես նախնական պաշտպանության եղանակ։

Փաստորեն՝ մի շարք պետություններում վիճարկման հայցատեսակով գործի քննության ընթացքում վարչական ակտի կատարումը կասեցվում է՝ որպես իրավունքների նախնական ապահովման կառուցակարգ։ Միևնույն ժամանակ միջազգային փորձի ուսումնասիրության արդյունքում պարզ է դառնում, որ վարչական ակտի կատարման կասեցումը չի հանգեցնում վարչական ակտի գործողության կասեցման, այսինքն՝ վարչական ակտը մնում է գործողության մեջ, սակայն, մասնավոր շահից ելնելով, կասեցվում է վերջինիս կատարումը, բացառությամբ որոշ դեպքերի, երբ հանրային շահը գերակայում է մասնավորին։

ՀՀ դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ  օրենսդրի տեսանկյունից հայցի ապահովման միջոց կիրառելու համար որևէ նշանակություն չունի այն հանգամանքը, թե տվյալ գործի հարուցման համար հիմք հանդիսացող հայցն ունի ճանաչողական, թե կատարողական բնույթ[:

Զուգահեռ անցկացնելով քաղաքացիական դատավարությունում դատական ակտերի բնույթի հետ, կարող ենք եզրահանգել, որ  ինչպես ճանաչողական վճռի դեպքում դատարանը, այս դեպքում՝  վարչական մարմինը ճանաչողական վարչական ակտ կայացնելիս կողմի վրա որոշակի պարտավորություններ չի դնում, այլ հաստատելով կողմի իրավունքը՝ դրանում մտցնում է որոշակիություն, կանխում է այլ սուբյեկտի կողմից այդ իրավունքի ապագա խախտումները, վստահություն է սերմանում իր իրավունքների անձեռնմխելիության նկատմամբ։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը՝ կարծում ենք, որ վարչական ակտի կատարման կասեցման հնարավորությունը պետք է պայմանավորվի նաև վարչական ակտի բնույթով։ 

Վարչական ակտի կատարման կասեցումը, ինչպես ցույց է տալիս դատական պրակտիկան, հաճախ նույնացվում է  վարչական ակտի գործողության կասեցման հետ, մինչդեռ յուրաքանչյուր դեպքում, երբ դատարանը, կասեցնելով վարչական ակտի կատարումը, անձին ազատում է պարտավորությունից՝ կատարել վարչական ակտը որոշակի ժամանակահատվածի համար, դա դեռևս չի ենթադրում, որ վարչական ակտի գործողությունը կասեցված է և հենց այս համատեքստում է, որ օրենսդիրը 83-րդ հոդվածի շրջանակներում նախատեսում է բացառություններ վարչական ակտի կատարման կասեցման համար այն դեպքերում, երբ հանրային շահը գերակայում է մասնավոր շահին։

Անդրադառնալով մասնավոր և հանրային շահի հարաբերակցությանը՝ վճռաբեկ դատարանը ընդգծել է, որ իրավունքում «շահ» հասկացության դասակարգումը հանրայինի և մասնավորի խիստ պայմանական է, քանի որ հանրային և մասնավոր շահերը հանդես են գալիս փոխկապակցվածության մեջ և գրեթե միշտ փոխլրացնում են միմյանց: Այսպես, իրավական շահը դասակարգվում է հանրայինի և ոչ հանրայինի՝ դասակարգման հիմքում դնելով այդ շահը կրող սուբյեկտին. հանրային շահի կրողը հասարակությունն է՝ որպես մեկ միասնական, ամբողջական օրգանիզմ: Թիվ ՎԴ/0830/06/14 գործով դատարանը 2016 թվականի ապրիլի 22-ին կայացված որոշմամբ նշել է, որ. « … հանրային շահի առարկան համընդհանուր, որոշակի բարիքներ են, որոնց առարկայացումը հասարակական կյանքում նախապայման է հասարակության հետագա զարգացման համար»:

 Օրենսդիրը, ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 1-ին մասով որպես ընդհանուր կանոն սահմանելով դատական պաշտպանության հիմնարար իրավունքն իրացնելիս հայցը դատարանում վարույթ ընդունվելու պարագայում, ինքնաբերաբար, վիճարկվող վարչական ակտի կատարման` օրենքի ուժով կասեցում,  հանրային իրավահարաբերություններում առաջ է քաշում մասնավոր շահի գերակայության կանխավարկածը։ Հոդվածի հետագա վերլուծությունը թույլ է տալիս առանձնացնել հատուկ բացառություններ ընդհանուր կանոնից, որոնց պայմաններում, փաստորեն, հանրային շահի գերակայությունը՝ պայմանավորված տվյալ իրավահարաբերությունների հանրային նշանակությամբ, հաղթահարում է մասնավոր շահի գերակայության ընդհանուր կանոնը։ Նույն հոդվածի 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ մասերը այդուհանդերձ սահմանում են վերոշարադրյալ հանրային շահի գերակայության հաղթահարման հնարավորություն՝ կողմի միջնորդության դեպքում՝ տվյալ միջնորդության բավարարումը պայմանավորելով հետևյալ երկու ինքնուրույն պայմաններով՝ եթե առկա է հիմնավոր կասկած, որ վարչական ակտի կատարումը հայցվորին զգալի վնաս կպատճառի կամ անհնարին կդարձնի նրա իրավունքների պաշտպանությունը։ Միևնույն ժամանակ հոդվածի 2-րդ մասը մեկ հիմքով բացառում է հանրային շահի հաղթահարումը, երբ վարչական ակտը ենթակա է անհապաղ կատարման։

Փաստորեն ՎԴՕ 83-րդ հոդվածը հետաքրքիր սխեմատիկ կապ է ստեղծում մասնավոր և հանրային շահի փոխներգործության համատեքստում[, որի շրջանակներում դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ առաջանում են որոշակի խնդրահարույց հարցեր, որոնք հանգում են հետևյալին.

1. ինչպիսի՞ն է «զգալի վնաս» և «իրավունքների պաշտպանության անհնարինություն» եզրույթների բովանդակությունը,
2. զգալի վնասի պատճառման կամ իրավունքների հետագա պաշտպանության անհնարին դառնալու վերաբերյալ հիմնավոր կասկածի առկայությունը ապացուցողական ի՞նչ շեմ պետք է հաղթահարվի,
3. ո՞ր դեպքերում է վարչական ակտի կատարումը «անհապաղ» և արդյո՞ք անհապաղ կատարումը պետք է հիմնավորվի վարչական մարմնի կողմից։

Առաջին հարցադրման շրջանակներում հարկ ենք համարում առանձին վերլուծության ենթարկել «զգալի վնաս» և «իրավունքների պաշտպանության անհնարինություն» եզրույթները՝ վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանների տված մեկնաբանությունների, ինչպես նաև միջազգային փորձի լույսի ներքո։

Վերաքննիչ վարչական դատարանն իր մի շարք որոշումներում անդրադարձել է «զգալի վնաս» եզրույթի մեկնաբանությանը՝ երկու տարբեր որոշումներում տարբեր դիրքորոշումներ հայտնելով զգալի վնասի անդառնալիության համատեքստում, այսպես՝ մի դեպքում ընդգծում է, որ զգալի վնասը դրսևորվում է ծառայության մատուցման գնի իջեցմամբ, ինչը հայցվոր ընկերության ֆինանսական վիճակի համար կարող է ունենալ անդառնալի հետևանքներ[, մյուս դեպքում՝ ընդգծում, որ կոնկրետ վնասի չափը հաշվարկելու անհրաժեշտությունը բացակայում է, քանզի միայն վարչական ակտի կատարման կասեցման վերաբերյալ միջնորդության քննարկման համար բավարար է զգալի վնասի հնարավորության հաստատման հանգամանքը, որը որևէ կերպ չի կապվում դրա անդառնալիության փաստի հետ, բավարար է, որ հասցված վնասը լինի զգալի չափերի: Ընդ որում՝ զգալի վնաս եզրույթը մեկնաբանելիս դատարանը ընդգծում է, որ զգալի վնասի որակումը չի ասոցացվում հանրային և մասնավոր շահի հարաբերակցության հետ, մինչդեռ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր որոշումներում արձանագրել է, որ զգալի վնասի գնահատումը հարաբերական է և կախված է գործի բոլոր հանգամանքներից։ Խախտման ծանրությունը գնահատվում է՝ հաշվի առնելով և՛ դիմումատուի սուբյեկտիվ ընկալումները, և՛ այն, թե որոշակի գործով ինչն է օբյեկտիվորեն վտանգվում»։

Վերոշարադրյալի շրջանակներում մեկնաբանելով «զգալի վնաս» եզրույթը՝ կարծում ենք, որ ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված լիազորություն տալով դատարանին՝ օրենսդիրը հակակշիռ է ստեղծել վարչական մարմնին տրված լիազորության նկատմամբ, ուստի նման պարագայում օժտված լինելով հանրայինի նկատմամբ մասնավոր շահին նախապատվություն տալու լիազորությամբ՝ վիճարկվող վարչական ակտի կատարումը կասեցնելիս դատարանը բոլոր դեպքերում պետք է առնվազն քննարկման առարկա դարձնի, թե արդյոք առկա է կասկած, որ վարչական ակտի կատարումը հայցվորին զգալի վնաս կպատճառի կամ անհնարին կդարձնի նրա իրավունքների պաշտպանությունը և կոնկրետ գործի հանգամանքներից ելնելով հանրային և մասնավոր շահերը։

«Զգալի վնաս» հասկացությունը դիտարկելով 83-րդ հոդվածի համատեքստում՝ հարկ ենք համարում նշել, որ մասնավոր սուբյեկտին պատճառվող վնասը պետք է լինի այնպիսին, որ անհնարին լինի դրա բնեղենով վերականգնումը, ինչով էլ գերակայի հանրային շահի նկատմամբ, իսկ որպեսզի վնասը համարվի զգալի, պետք է հաշվի առնել վնասի հնարավոր ազդեցությունը վնաս կրող անձի վրա: Այսինքն՝ պատճառվող վնասի վերականգնումն առնվազն մասնակի պետք է անհնարին լինի: Եթե հայցվորի կրած վնասը հնարավոր է վերականգնել, որքան էլ մեծ լինի հայցվորին պատճառվելիք վնասի չափը կամ հավանականությունը, այն չի կարող գերակայել հանրային շահի նկատմամբ:

Քննարկման ենթակա հաջորդ հարցադրումը կապվում է «իրավունքների պաշտպանության անհնարինություն» եզրույթի հետ։ Սույն դեպքում օրենսդիրը միջնորդության բավարարումն ուղղակիորեն կապում է առաջացող հնարավոր հետևանքի հետ։ Կարծում ենք՝ իրավունքների պաշտպանության անհնարինության առաջացման վտանգը ուղղակիորեն կապված է վարչական ակտի օբյեկտի հետ։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր դեպքում դատարանը պետք է քննարկման առարկա դարձնի՝ արդյոք վարչական ակտի կատարումը չի զրկում անձին իրական հնարավորությունից՝ պահանջելու նախկին դրության վերականգնում, ինչը, մեր կարծիքով, ուղղակիորեն պետք է կապվի այն հանգամանքի հետ, թե արդյոք վարչական ակտի օբյեկտը որն է։ Այսպես՝ օրինակ քաղաքապետարանի կողմից կայացված որոշումները, որոնք նախատեսում են քանդել համայնքին պատկանող հողամասի վրա կառուցված ինքնակամ շինությունները, բողոքարկելիս, այո՛, վարչական ակտի վիճարկումը պետք է հանգեցնի վարչական ակտի կատարման կասեցման, քանի որ հետագայում որքան էլ այդ տարածքում գույքը վերակառուցվի, այն կհանդիսանա լիովին նոր օբյեկտ, այսինքն՝ անձը կզրկվի իր իրավունքների պաշտպանության հնարավորությունից։ Միևնույն ժամանակ կարծում ենք, որ  իրավունքների պաշտպանությունն անհնարին դարձնելու հիմնավոր կասկածի առկայության համատեքստում պետք է քննարկման առարկա դարձվի նաև հայցվորի մասնավոր շահի և հանրային շահերի ու հայցվորի մրցակիցների մասնավոր շահերի և հիմնարար իրավունքների հարաբերակցությունը, ինչի արդյունքում էլ միջնորդությունը բավարարելիս դատարանը պետք է պատճառաբանի հայցվորի մասնավոր շահերին նախապատվություն տալու անհրաժեշտությունը։

Վերաքննիչ վարչական դատարանի որոշումները, սակայն, «անհնարինություն» եզրույթը նույնպես կապում են անձի կրած նյութական վնասի հետ[, ինչը մեր գնահատմամբ, յուրաքանչյուր դեպքում ենթակա է հատուցման, հետևաբար չի կարող առաջացնել իրավիճակ, երբ անձի իրավունքների պաշտպանությունը դառնա անհնարին, ինչը հիմնավորվում է նաև Վճռաբեկ դատարանի տված մեկնաբանությունների շրջանակում։

Վերջինս ընդգծում է, որ հայցվորը պետք է ակնհայտ հիմնավորի հետագայում դատական ակտով վարչական ակտի անվավեր ճանաչելու արդյունքում հայցվորի իրավունքների պաշտպանության առարկայազուրկ լինելու հարցը, ինչով էլ այն կգերակայի  հանրային շահի նկատմամբ: Այսինքն, պետք է հիմնավորվի, որ վարչական մարմնի որոշման անհապաղ կատարման դեպքում իրավունքի պաշտպանության որևէ մեխանիզմ չի կարող վերականգնել մինչև վարչական ակտի ընդունումն առկա վիճակը[:

Երկրորդ հարցադրման շրջանակներում դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս վեր հանել հետևյալը։ Ի տարբերություն վերաքննիչ վարչական դատարանի մեկնաբանությունների առ այն, որ զգալի վնասի կամ անհնարինության ապացուցման շրջանակներում բավարար է հնարավորության հաստատման փաստը, Վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներում ներկայացրել է հիմնավոր կասկածի ապացուցման էականորեն տարբերակվող մոտեցում, այն է՝ վարչական ակտի կատարումը կասեցնելու մասին հայցվորի միջնորդությունը պետք է պարունակի այնպիսի փաստարկներ և դրանք հիմնավորող ապացույցներ, որոնց հիման վրա դատարանի մոտ կարող է ձևավորվել հիմնավոր կասկած առ այն, որ վարչական ակտի կատարումը հայցվորին զգալի վնաս կպատճառի կամ անհնարին կդարձնի նրա իրավունքների պաշտպանությունը։ Այսինքն, օրենքով սահմանված բացառությունների պարագայում վիճարկումն ինքնին վարչական ակտի կատարման կասեցման հիմք չէ, քանի որ կասեցման համար անհրաժեշտ է հիմնավորել, որ վարչական ակտի կատարման դեպքում հայցվորի իրավունքների պաշտպանությունն անհնարին կդառնա: Հետևաբար, միայն վիճարկման փաստի վկայակոչումը որպես որոշման կատարման կասեցման հիմք իրավաչափ չէ և իմաստափոխում է հոդվածի նպատակը: Տվյալ դեպքում դատարանին Օրենսգրքի 83-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված լիազորություն տալով՝ օրենսդիրը հակակշիռ է ստեղծել վարչական մարմնին տրված լիազորության նկատմամբ, ուստի նման պարագայում օժտված լինելով հանրային շահի նկատմամբ մասնավոր շահին նախապատվություն տալու լիազորությամբ՝ վիճարկվող վարչական ակտի կատարումը կասեցնելիս դատարանը բոլոր դեպքերում պետք է առնվազն քննարկման առարկա դարձնի, թե արդյոք առկա է հիմնավոր կասկած, որ վարչական ակտի կատարումը հայցվորին զգալի վնաս կպատճառի կամ անհնարին կդարձնի նրա իրավունքների պաշտպանությունը և կոնկրետ գործի հանգամանքներից ելնելով հավասարակշռի հանրային և մասնավոր շահերը[:

Վերոշարադրյալի շրջանակներում խնդրահարույց է մնում դատարանի կողմից հիմնավոր կասկածի գնահատման համար միջնորդության շրջանակներում պատշաճ քննություն անցկացնելու և դրա համար նախատեսված ժամկետների հարցը։

Մասնավորապես միջնորդության քննության համար ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 3-րդ մասը նախատեսում է եռօրյա ժամկետ։ Կարծում ենք, որ դատական պրակտիկայի վերոնշյալ ուղղությամբ զարգացման դեպքում եռօրյա ժամկետը բավարար չէ ապացույցների և փաստարկների գնահատման համար։

Երրորդ հարցադրման շրջանակներում անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ օրենսդիրը երկու հնարավոր տարբերակ է նախատեսել վարչական մարմնի համար՝ ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով ընդգծելով, որ որոշումը անհապաղ է օրենքով նախատեսված դեպքերում, ընդ որում՝ սույն կետով վարչական ակտի կատարումը որևէ դեպքում ենթակա չէ կասեցման, 2-րդ կետով նախատեսելով, որ վարչական մարմինն ակտն ընդունելիս գրավոր ձևով հիմնավորում է որոշման կատարման անհապաղությունը։

Յուրաքանչյուր դեպքում որոշման կատարման անհապաղությունը կապվում է հանրային շահի գերակայության հետ, տարբերությունը կայանում է նրանում, որ մի դեպքում վարչական ակտի բողոքարկման պայմաններում վարչական ակտի կատարման կասեցման արգելքն  ուղղակիորեն նախատեսված է օրենքով, մյուս դեպքում այն պետք է հիմնավորվի վարչական մարմնի կողմից։

Վերոշարադրյալի շրջանակներում հետաքրքիր է դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը Մրցակցության պաշտպանության հանձնաժողովի որոշումների շրջանակում։ Ընդ որում, ձևավորված պրակտիկան հարկ է դիտարկել մինչ «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխությունների ամրագրումը և դրանից հետո։

Մասնավորապես, դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս արձանագրել, որ քանի դեռ օրենքով նախատեսված չէր, որ Հանձնաժողովի որոշումների բողոքարկումը չի հանգեցնում կատարման կասեցման, վերաքննիչ դատարանն ընդգծում էր, որ Հանձնաժողովը պետք է գրավոր ձևով հիմնավորի, թե ինչու է որոշման կատարումը անհապաղ, մինչդեռ օրենսդրական փոփոխություններից հետո անհապաղությունն ուղղակիորեն կապվեց օրենսդրական պահանջի, ինչպես նաև Հանձնաժողովի սահմանադրաիրավական կարգավիճակի հետ։

Ամփոփելով վերոշարադրյալը կարող ենք առանձնացնել հետևյալը.

1. Անհրաժեշտ է հստակեցնել վարչական ակտի կատարման կասեցման ինստիտուտի  բնույթը։ Ներկայումս գործիքակազմի կիրառելիությունը գործնականում խնդրահարույց է նաև պայմանավորված այն հանգամանքով, որ վերջինիս երբեմն ընկալվում է որպես ապահովման գործիքակազմ, երբեմն՝ որպես այլընտրանքային ինստիտուտ։ Հաշվի առնելով հոդվածում քննարկման առարկա դարձված հատկանիշները կարծում ենք, որ սույն ինստիտուտը ապահովման ինստիտուտի առանձնահատուկ դրսևորում է հանդիսանում։
2. Տարբերակել վարչական ակտի կատարման կասեցումը վարչական ակտի գործողության կասեցումից։
3. Հաշվի առնելով ապահովման ինստիտուտի կիրառելիության միջազգային փորձը, այն պետք է կիրառվի գործի փաստական հանգամանքները ի պաշտոնե պարզելու սկզբունքի շրջանակներում։ Վարչական ակտի կատարման կասեցման ինստիտուտի՝ օրենքի ուժով կիրառելիության պահանջը դատարանի դերակատարության տեսանկյունից հստակեցման պահանջ ունի։ Կարծում ենք ինստիտուտի կիրառելիությունը պետք է նախատեսվի սկզբունքի շրջանակներում՝ հաշվի առնելով հոդվածում քննարկման առարկա դարձված միջազգային փորձի վերլուծությունը։
4. Անհրաժեշտ է ձևավորել միատեսակ դատական պրակտիկա «զգալի վնաս» և «իրավունքների պաշտպանության անհնարինություն» եզրույթների, ինչպես նաև հիմնավոր կասկածի ապացուցման բովանդակության մեկնաբանության համատեքստում՝ հոդվածում ներկայացված սահմանումների շրջանակում։
5. ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի շրջանակներում դատարանը յուրաքանչյուր դեպքում պետք է ելնի օրենսդրությամբ անհապաղության սահմանման հրամայականից, ՎԴՕ 83-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով սահմանված դեպքերում վարչական մարմնի վրա դրված է օրենսդրական պահանջ՝ հիմնավորելու վարչական ակտի անհապաղ կատարումը, ընդ որում, այս դեպքում, մեր կարծիքով, պետք է առանձնացվի 3 կարևոր նախապայման․

1. վարչական ակտի օբյեկտը. խոսքը գնում է օրինակ տուգանքի, թե վարչական հանձնարարության մասին, որի կատարումը  անդառնալի է հայցվորի համար,
2. դատարանը պետք է հաշվի առնի տվյալ մարմնի՝ հանրային իրավահարաբերությունների շրջանակում լիազորությունների կարևորության աստիճանը և այն հետևանքը, որը վրա կհասնի, եթե վարչական մարմնի կողմից կայացված վարչական ակտի կատարումը կասեցվի՝ մասնավոր և հանրային շահի հարաբերակցության մեջ,
3. գրավոր հիմնավորումը պետք է վերաբերի ոչ թե դատական բողոքարկման փուլում ներկայացվելիք գրավոր հիմնավորումներին, ինչպես զարգացել է ներկայիս դատական պրակտիկան, այլ նախնական հիմնավորմանը, այն է՝ վարչական մարմնի կողմից վարչական ակտի կայացման պահին արդյոք հիմնավորվել է վարչական ակտի կատարման անհապաղությունը, թե ոչ։

Վերլուծության հեղինակ՝ «Ի ԷԼ ԷԼ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» իրավաբանական գրասենյակի փաստաբան Գոհար Ավագյան

Մեկնաբանություններ