ՄԻԵԴ-ը վճիռ է հրապարակել զինվորի մահվան գործով

Դիմումատուն՝ Նանա Մուրադյանը, ազգությամբ հայ է, ծնվել է 1972 թվականին և ապրում է Արմավիրում։ Գործը վերաբերում է Դիմումատուի 18-ամյա որդու մահվան դեպքին, որը տեղի է ունեցել Արցախի Հանրապետության տարածքում պարտադիր զինվորական ծառայություն անցնելու ընթացքում։

2010 թվականի մարտի 15-ին Դիմումատուի որդուն հայտնաբերել են իր զորամասի սպայական սենյակի հետևում մետաղյա ձողից կախված։ Հետաքննությունը երեք անգամ հետաձգվել է և դեռ շարունակվում է։ Ըստ մինչ այժմ հայտնի դարձած տեղեկությունների՝ Դիմումատուի որդին ինքնասպան է եղել ոտնձգությունների պատճառով։

Հիմք ընդունելով Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը (կյանքի իրավունք)՝ Դիմումատուն պնդում է, որ իր որդու ինքնասպանության մասին վարկածը իրականությանը չի համապատասխանում, քանի որ իր որդուն սպանել են զորամասում գողության դեպքին ականատես լինելու պատճառով։ Դիմումատուն նաև բողոքել է իր որդու մահվան դեպքի վերաբերյալ իշխանությունների կողմից իրականացված հետաքննության արդյունավետության մասին։

Դիմումատուն պնդել է, որ Հայաստանի իշխանություններն են պատասխանատվություն կրում իր որդու մահվան համար, որը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ նա զինվորական ծառայության ընթացքում գտնվել է նրանց բացառիկ հսկողության տակ: Դիմումատուն ի սկզբանե պնդել է, որ իր որդուն սպանել են, բայց սույն գործով հետաքննությունը տևել է ավելի քան ինը տարի, և մինչ օրս չեն պարզվել գործով ստույգ հանգամանքները՝ իշխանությունների կողմից պատասխանատուներին բացահայտելու ջանասիրության բացակայության պատճառով: Նախաքննության հենց սկզբից առաջ քաշված միակ վարկածը եղել է ինքնասպանությունը։ Հետաքննության առաջին հինգ ամիսների ընթացքում ձեռք է բերվել միայն երկու բժշկական փորձաքննական եզրակացություն, իսկ կարևոր ապացույցները, ինչպիսիք են՝ մետաղական աթոռը և որդու զինվորական կոշիկները, կամ ոչնչացվել են կամ անզգուշությամբ կորել։ Ավելին, մի շարք կարևոր դատաբժշկական փորձաքննություններ նշանակվել են դեպքից մի քանի ամիս և նույնիսկ տարիներ անց, մինչդեռ այն հայտարարությունները, որ իր որդին դեպքից առաջ վառելիքի գողության ականատես է դարձել, պատշաճ կերպով չեն քննվել: Զորամասի երկու նախկին զինծառայողների նկատմամբ մեղադրանք է առաջադրվել դեպքից միայն յոթ տարի անց, և մինչ այդ արդեն անհնար էր դարձել նրանց գտնելը։

Կառավարությունը նշել է, որ 2018 թվականի դեկտեմբերին հետաքննությունը վերսկսելուց հետո իշխանությունները մի շարք քննչական գործողություններ են իրականացրել, բայց հետաքննության ընթացքի մանրամասները հնարավոր չեն եղել ամբողջությամբ բացահայտել՝ ելնելով հետաքննության գաղտնիությունից։

Դատարանը կրկնել է, որ 2-րդ հոդվածը, որը պաշտպանում է կյանքի իրավունքը, համարվում է Կոնվենցիայի ամենահիմնարար դրույթներից մեկը: 3-րդ հոդվածի հետ միասին այն նաև ամրագրում է ժողովրդավարական հասարակությունների հիմնական արժեքներից մեկը։ Կոնվենցիան՝ որպես առանձին մարդկանց պաշտպանության գործիքի նպատակ, պահանջում է, որ 2-րդ հոդվածը մեկնաբանվի և կիրառվի այնպես, որ դրա երաշխիքները գործնական և արդյունավետ դառնան։ 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի առաջին նախադասությունը պետությանը պարտադրում է ոչ միայն ձեռնպահ մնալ դիտավորյալ և անօրինական գործողություններից, այլ նաև ձեռնարկել համապատասխան քայլեր իր իրավասության ներքո գտնվող անձանց կյանքը պաշտպանելու համար։ Այնուամենայնիվ, դրական պարտավորությունը պետք է մեկնաբանվի այնպես, որ իշխանությունների վրա ավելորդ բեռ չկիրառվի՝ նկատի ունենալով, մասնավորապես, մարդկային վարքագծի անկանխատեսելիությունը։

Պարտադիր զինվորական ծառայություն անցնող անձանց գործերի համատեքստում Դատարանը նախկինում առիթ է ունեցել ընդգծելու, որ ինչպես կալանքի տակ գտնվող անձանց դեպքում, այնպես էլ զորակոչիկները գտնվում են պետության իշխանությունների բացառիկ հսկողության ներքո, և իշխանությունները պարտավոր են պաշտպանել նրանց (տես Բեկերն ընդդեմ Թուրքիայի, թիվ 27866/03, Մոսենդզն ընդդեմ Ուկրաինայի, թիվ 52013/08, Մալիկ Բաբաևն ընդդեմ Ադրբեջանի): Դատարանը նաև նշել է, որ իշխանությունները պետք է սահմանեն կանոններ, որոնք պետք է պահանջեն գործնական միջոցների ընդունում՝ ուղղված զորակոչիկների արդյունավետ պաշտպանությանը զինվորական կյանքին բնորոշ վտանգներից և համապատասխան ընթացակարգեր՝ բացահայտելու թերություններն ու սխալները, որոնք կարող են թույլ տրվել պատասխանատու անձանց կողմից։

Ավելին, պետություններից պահանջվում է ապահովել բարձր մասնագիտական չափանիշներ զինվորների շրջանում, որոնց գործողություններն ու անգործությունները, մասնավորապես՝ ժամկետային զինծառայողների նկատմամբ, կարող են որոշակի հանգամանքներում հանգեցնել պատասխանատվության։

Դատարանը այնուհետև կրկնում է, որ Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածով նախատեսված կյանքի իրավունքը պաշտպանելու պարտավորությունը, որը զուգորդվում է 1-ին հոդվածով նախատեսված պետության ընդհանուր պարտավորության հետ, ենթադրաբար պահանջում է, որ պետք է լինի արդյունավետ պաշտոնական հետաքննություն, երբ անձինք սպանվել են ուժի կիրառման արդյունքում՝ պետական ​​պաշտոնյաների կամ մասնավոր անձանց կողմից։ Նման հետաքննության հիմնական նպատակն է ապահովել կյանքի իրավունքը պաշտպանող ներպետական ​​օրենքների արդյունավետ իրականացումը։ Նույն չափորոշիչները կիրառվում են նաև պարտադիր զինվորական ծառայության ընթացքում մահացության դեպքերի, ներառյալ ժամկետային զինծառայողների ինքնասպանության հետաքննության նկատմամբ։ Հետաքննությունը պետք է արդյունավետ լինի այն առումով, որ այն կարող է հանգեցնել փաստերի հաստատմանը և, անհրաժեշտության դեպքում, բացահայտելու և պատժելու մեղավորներին (տե՛ս Մուստաֆա Թունչ և Ֆեցիրե Թունչ):

Արդյունավետ հետաքննություն իրականացնելու պարտավորությունը ոչ թե արդյունքի, այլ միջոցների պարտավորություն է. իշխանությունները պետք է ձեռնարկեն ողջամիտ միջոցներ, որոնք հասանելի են նրանց՝ խնդրո առարկա միջադեպի վերաբերյալ ապացույցներ ապահովելու համար, ներառյալ, ի թիվս այլոց, ականատեսների ցուցմունքները, դատաբժշկական ապացույցները և, անհրաժեշտության դեպքում, դիահերձում, որը տրամադրում է վնասվածքի ամբողջական և ճշգրիտ արձանագրում և կլինիկական արդյունքների օբյեկտիվ վերլուծություն, ներառյալ մահվան պատճառը: Այնուամենայնիվ, հետաքննության արդյունավետությունը չի կարող գնահատվել միայն կատարված հաղորդումների, հարցաքննված վկաների կամ ձեռնարկված այլ քննչական միջոցառումների քանակի հիման վրա: Հետաքննության եզրակացությունները պետք է հիմնված լինեն բոլոր համապատասխան տարրերի մանրակրկիտ, օբյեկտիվ և անաչառ վերլուծության վրա։ Այս ամենին չհետևելը խաթարում է գործի հանգամանքները, մեղավորների ինքնությունը պարզելու հետաքննության կարողությունը և կարող է հակասել արդյունավետության վերաբերյալ պահանջվող չափանիշներին։

Վերջապես, հարցը, թե արդյոք հետաքննությունը եղել է բավականաչափ արդյունավետ, պետք է գնահատվի բոլոր համապատասխան փաստերի և հետաքննության աշխատանքի գործնական իրողությունների հիման վրա: Քննության բնույթն ու աստիճանը, որոնք բավարարում են հետաքննության արդյունավետության նվազագույն շեմը, կախված են կոնկրետ գործի հանգամանքներից։

Սույն գործի ուսումնասիրությունից երևում է, որ զորամասի հրամանատարությունը գործնական միջոցներ չի ձեռնարկել իրենց ենթակայության տակ գտնվող զորամասում բռնության և վատ վերաբերմունքի դեպքերը կանխելու համար։ Արդյունքում, որևէ միջոց չի ձեռնարկվել Վ. Մուրադյանին ավելի բարձր ժամկետային զինծառայողների և կրտսեր հրամանատարական կազմի կողմից իրականացվող չարաշահումներից արդյունավետ պաշտպանելու համար, որոնք, ըստ հետաքննության արդյունքների ենթադրաբար հանգեցրել են ինքնասպանության:

Դատարանը նաև գտել է, որ Դիմումատուի որդու սպանության վերաբերյալ ցանկացած պնդում կարող է լինել զուտ սպեկուլյատիվ։ Բայց վերը նշված բոլոր նկատառումների լույսի ներքո Դատարանը եզրակացրել է, որ սույն գործով իշխանությունները չեն կատարել Վ. Մուրադյանի կյանքի իրավունքը պաշտպանելու իրենց դրական պարտավորությունը, քանի դեռ նա գտնվում էր իրենց վերահսկողության տակ:

Կան նաև մի շարք տարրեր, որոնք, Դատարանի կարծիքով, լրջորեն խաթարել են Վ. Մուրադյանի մահվան առնչությամբ իշխանությունների կողմից իրականացված հետաքննության արդյունավետությունը: Հետաքննության առաջին ամիսների ընթացքում եղել են մի քանի թերություններ, որոնք հանգեցրել են դատաբժշկական կարևոր ապացույցներ հավաքելու հնարավորության իսպառ կորստի: Մանրամասն չեն քննվել գործով ապացույցները, ոչ մի համարժեք բացատրություն չի տրվել դիահերձման արձանագրության մեջ նշված վնասվածքներից երկուսի մասին, այն է՝ ձախ ձեռքի հատվածում կապտուկը և աջ դաստակի քերծվածքը, չեն հարցաքննվել այն անձինք, ովքեր, ենթադրաբար, կարող են մեղավոր լինել Դիմումատուի որդուն ծանր հոգեբանական վիճակի մեջ գցելու համար, և չի քննվել այս ամենի պատճառահետևանքային կապը։

Դատարանը նշել է, որ Վ. Մուրադյանի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ քննությունը, որը շարունակվում էր 2010 թվականի մարտի 15-ից, երեք անգամ հետաձգվել է տարբեր պատճառներով, և որ ամեն անգամ համապատասխան որոշումները բեկանվել են։ Այս վերջին կետի վերաբերյալ Դատարանը նշում է, որ Երևանի դատարանը 2018 թվականի հոկտեմբերի 23-ի որոշմամբ նշել է, որ հետաքննությունը անհիմն երկարաձգվել է՝ խախտելով Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի պահանջները։ Դատարանը չի կարող չհամաձայնել ներպետական ​​դատարանի հետ այս հարցում և այս կապակցությամբ կրկնում է, որ այն գործերում, որոնք վերաբերում են անհատի մահվան հանգամանքները պարզելու համար հարուցված վարույթին, նման երկարատև վարույթը վառ ապացույց է, որ վարույթը թերի է եղել, եթե պետությունը չի ներկայացրել խիստ համոզիչ և արժանահավատ պատճառներ՝ արդարացնելու դատավարության նման ընթացքը։

Միևնույն ժամանակ, Կառավարությունը պնդել էր, որ Երևանի դատարանի 2018 թվականի հոկտեմբերի 23-ի որոշումից հետո իշխանությունների կողմից ձեռնարկվում են մի շարք քննչական միջոցառումներ՝ Վ. Մուրադյանի մահվան հանգամանքներն ամբողջությամբ պարզելու նպատակով։ Մասնավորապես, անդրադարձ է եղել վկաների լրացուցիչ հարցաքննությանը։ Այնուամենայնիվ, վկաների լրացուցիչ հարցաքննությունը հազիվ թե կարող էր համարվել որպես որևէ նոր փաստ կամ հանգամանք բացահայտելու բավարար փորձ: Հետևաբար, պարզ չէ, թե մի քանի անգամ արդեն իսկ մի քանի անգամ հարցաքննված վկաները ինչ նոր հանգամանքներ են կարողացել ներկայացնել մեկ տասնամյակ առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների առնչությամբ։ Իրոք, հարցաքննված բոլոր վկաները նշել են, որ իրենք ոչինչ չունեն ավելացնելու իրենց նախկին հայտարարություններին։

Վերոգրյալի լույսի ներքո Դատարանը գտնում է, որ իշխանությունները չեն կարողացել արդյունավետ քննություն իրականացնել Վ. Մուրադյանի մահվան գործով: Հաշվի առնելով այս եզրակացությունը՝ Դատարանը անհարկի է համարում քննել, թե արդյոք հետաքննության մյուս ասպեկտները համապատասխանում էին Կոնվենցիայի պահանջներին: Հետևաբար, Դատարանը մերժել է Կառավարության առարկությունն առ այն, որ Դիմումատուի բողոքները 2-րդ հոդվածի համաձայն վաղաժամ են եղել։

Ապրիլի 5-ին ՄԻԵԴ-ը արձանագրել է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի խախտում և վճռել է, որ Հայաստանը պետք է վճարի Դիմումատուին 20,000 եվրո ոչ նյութական վնասների համար և 16 եվրո՝ դատական ծախսերի համար։