Ցմահ դատապարտյալների գործերում հանդիպող դատական սխալների, գործերի չվերաբացման, ինչպես նաև դրանց մերժման հիմքերի մասին Legalinfo.am-ը զրուցել է հետաքննող լրագրող, իրավաբան, Փաստաբանական դպրոցի ունկնդիր Զարուհի Մեջլումյանի հետ:
-Որո՞նք են ցմահ դատապարտյալների գործերում ամենաշատ հանդիպող դատավարական սխալները։
-Նախ նշեմ, որ որպես իրավաբան՝ իմ թեզը պաշտպանել եմ հենց դատական սխալների թեմայով: Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտեի և մի քանի փորձագետների հետ միասին ուսումնասիրել ենք 1991-2016 թվականներին պատժի առավելագույն չափի դատապարտվածների գործերը, այսինքն՝ 15 տարվա քրեական գործեր: Մենք ուսումնասիրել ենք դատավճիռների հիմքում դրված ապացույցները և տեսել բավականին թույլ, անմեղության կանխավարկածի շեմը հաճախ չհաղթահարող դատական ակտեր: Խոսքը, առավելապես, 1990-ականներին քննված գործերի մասին է:
Մոտավորապես 76 դատավճիռ ենք ուսումնասիրել 94 անձի վերաբերյալ։ Հիմնականում վիճահարույց են մահապատժի դատավճիռները, քանի որ կայացվել են այն ժամանակ, երբ դեռ նոր մեկ իրավական համակարգից մյուսին էինք անցնում: Սխալներն ունեցել են ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ՝ սուբյեկտիվ պատճառներ: Օբյեկտիվ էր, քանի որ <<խառ>>ը ժամանակներ էին, իրավունքի զարգացման խնդիր կար, պաշտպանական իրավունքը զարագացած չէր, ՄԻԵԴ-ի նախադեպերը կիրառելի չէին: Սուբյեկտիվ էր, քանի որ կախյալ դատական համակարգի վրա հիմնականում գործադիր իշխանության ազդեցությունը դոմինանտ էր: Գումարած՝ կոռուպցիոն ռիսկերը:
90-ականների գործեր եմ տեսել, որտեղ նախաքննությունը տևել է ընդամենը 2ամիս: Հասկանալի է, որ լուրջ ապացույցներ անհնար է հավաքել 2 ամսում, ավելին՝ լրիվ, օբյեկտիվ, բազմակողմանի քննության մասին խոսելը, այս պարագայում, ավելորդ է: Այսօր լավ գիտենք՝ 2 ամիս միայն մեկ դատաբժշկական փոձաքննությունը կարող է տևել կամ մեկ գենետիկական փորձաքննություն: Սովորական ճանապարհատրանսպորտային պատահարի գործով նախաքննությունը կարող է տևել 1.5 տարի, բայց ծանրագույն մեղադրանքեր են առաջադրել մարդկանց, երկու ամսվա փնթի նախաքննությամբ՝ 1-2 ցուցմունքով, գործը հասցրել դատարան: Ծիծաղելի է կամ ողբերգական, որ նույնքան էլ տևել է դատաքննությունը՝ 1-2 դատական նիստ և կայացվել մահապատժի դատավճիռ:
Բացի այդ, մեր ուսումնասիրած գործերում շատ հաճախ համակատարողներ համարվողներից մեկի ցուցմունքը՝ այն էլ բազմակի անգամ փոփոխված, դրվել է դատավճռի հիմքում: Մինչդեռ սա իրավական աբսուրդ է, կոչվում է՝ խոսքն ընդդեմ խոսքի:
Ես տեսա մահապատժի դատավճիռներով գործեր, որոնք անգամ իրավաբանական ֆակուլտետի 1-ին կուրսի ուսանողի կամ անաչառ դիտորդի մոտ կառաջացնեին բազմաթիվ հարցականներ՝ ի վերջո, արդարադատությո՞ւն է իրականացվել, թե՞, օրինակ, վրեժխնդրություն:
1991-2003 թվականների գործերում շատ ավելի հաճախ են հանդիպում ինքնախոստովանական ցուցմունքները, օրինակ՝ 25 գործով արձանագրել ենք, որ հենց մեղադրյալների ինքախոստովանություններն են դրվել դատավճիռների հիմքում, որոնք հաճախ այլ փաստական տվյալներով չեն էլ ամրապնդվել: Սա փաստում է, որ ինքնախոստովանական ցուցմունքը խորհրդային տարիներից ժառանգած, Վիշինսկու հայտնի խոսքով՝ ցուցմունքերի թագուհին էր: Բավական էր մարդուց հայտնի մեթոդներով կորզել ինքնախոստովանական ցուցմունք, և գործը պատրաստ էր: Սրանով համակարգը ապահովում էր գործերի բացահայտման ցուցանիշ, որը իրավապահների համար պաշտոնական առաջխաղացման ու ուսադիրների, աստղերի ավելացման հիմք էր: Քրեական գործերի վերաբացման զարգացած արտերկրի փորձի ուսումնասիրմամբ, պարզեցի, որ անգամ 250 տարեկան դատական համակարգ ունեցող երկրներում գործերի վերաբացումներից ու արդարացումներից հետո բացահայտվել է՝ արդարացվածների մեծ մասը դատապարտված է եղել հենց ինքնախոստովանությունների հիմքերով:
Անգամ գործեր կան, որտեղ պաշտպանները հանդես չեն եկել որևէ միջնորդությամբ: Տարիների փորձ ունեցող պաշտպաններն անսում են, որ խորհրդային տարիների իներցիայով այդպիսի չգրված օրենք կար՝ միջնորդություններ չանել, քանի որ դա հարուցում էր դատախազության զայրույթը:
Գործեր տեսա, որտեղ փաստաբանը խնդրում է նախաքննական մարմնին իրեն թույլ տալ ՔԿՀ-ում առանձնազրույց ունենալ իր պաշտպանյալի հետ: Հիմա զարգացել է նաև պաշտպանական իրավունքը, պաշտպանները ցանկացած ժամի իրավունք ունեն անարգել մտնել և տեսակցել իրենց պաշտպանյալներին, անել բազմաթիվ միջնորդություններ, նպաստել արդարադատության իրականացմանը:
Պակաս խնդրահարույց չէ իրեղեն ապացույցների պահպանման հարցը: Բոլոր դատական ակտերի վերջում գրված էր՝ ‹‹իրեղեն ապացույցները ոչնչացնել››: Սա ևս մեկ վիճահարույց համգամանք է, որի մասին արդեն շուրջ 7 տարի բարձրաձայնում ենք: Մեր բազմաթիվ հետևողական աշխատանքերից հետո քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում տեղ է գտել դրույթ, ըստ որի՝ այսուհետ պետք է գոնե անձի դեմ ուղղված հանցագործությունների պարագայում իրեղեն ապացույցները պահպանվեն, բայց, քանի դեռ դա նախագծում է, իրեղեն ապացույցները հիմա ևս շարունակվում են իներցիոն կերպով ոչնչացվել: Իսկ իրեղեն ապացույցների շնորհիվ, ԴՆԹ թեստերով, այսօր աշխարհում անգամ 20, 30 տարի անց գործեր են վերաբացվում, մարդիկ ճանաչվում են անմեղ:
2003 թվականից մինչև մեր օրերի գործերի դեպքում՝ ապացուցման բազաները, ճիշտ է, դարձել են ավելի բազմազան․մի փոքր գիտական հենքն է ավելացել, փորձաքննությունները ավելի շատ են կիրառվել, ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքից մեջբերումներ կան, իսկ 2008-ից արդեն վճռաբեկ դատարանի նախադեպերից հատվածներ:
-Ո՞րն է պատճառը, որ ցմահ դատապարտյալների գործերը չեն վերաբացվում, իսկ վերաբացվելու դեպքում մերժում են ստանում:
-Ամբողջ աշխարհում անմեղության շարժումների «թիրախը» հենց ցմահ դատապարտյալների, մահապատժի և երկարատև ազատազրկման դատապարտվածների գործերն են, քանի որ դատական սխալը հատկապես անդառնալի է, երբ մարդիկ հենց այդ պատժատեսակն են կրում: Իհարկե, մեկ օրն էլ, երբ անմեղ ես դատապարտված և ապօրինի, մեծ ցավ է, բայց, երբ մարդը կրում է ցմահ ազատազրկում, անդառնալի հետևանքներ է հաճախ ունենում: Չէ՞ որ պատմությանը հայտնի են դեպքեր, երբ մահապատժից հետո է պարզվել, որ մարդն անմեղ էր դատապարտվել: Հայաստանում կան կարծրատիպեր՝ դեռ Սովետական միության տարիներից եկող: Մեզ հակադարձում են երբեմն ասելով. ‹‹դե՛, հո՞ հարևանի հավերը գողանալու համար չէ, որ ցմահ են տվել››: Բայց պետք է նայել, թե ինչպես են քննվել այդ գործերը, կա՞ն ապացույցներ, թե՝ ոչ: Ապացույցը մինչև ապացույցի ուժ ստանալը դեռ մեծ քննություն պիտի բռնի՝ թույլատրելիության, վերաբերելիության, արժանահավատության, լինի համակցության մեջ, գնահատվի ճիշտ: Բայց մարդիկ չեն խորանում ապացույցների մեջ, ոչ իրավաբանին դա հետաքրքիր էլ չէ: Հրամցնում են մեկին, ցույց տալիս «02» հաղորդմամբ, և հանցագործը պատրաստ է արդեն՝ առանց դատավճռի: Հաճախ, հատկապես ծանր ու առանձնապես ծանր գործերով, արարքի սարսափելիությունը պետությանը բերում է իմպերատիվ միջոցով հակազդման: Այս պարագայում ավելի մեծ է սխալվելու հավանականությունը: Պետությունը ցույց է տալիս, որ ինքն արագ մեկուսացրել է այդ ‹‹չարիքը››՝ չխորանալով շատ հաճախ ապացույցների մեջ: Իսկ հասարակությանն ի՞նչ է պետք, իհարկե, անվտանգություն, և այս կերպ պետությունը ցույց է տալիս, որ այլևս ոչ մի վտանգ չի սպառնում հանրությանը: Հաճախ էլ տուժողների համար ստեղծվում է պետական մակարդակով վրեժխնդրություն: Սակայն սա այն դեպքում, երբ տուժողները լինում են ազդեցիկ, իշխանամերձ, վայելում են օրվա իշխանության հովանավորչությունը կամ ունեն գրպանի համապատասխան պարունակություն: Ուրեմն՝ նման դեպքերում կարող է պատժվել նաև անմեղը՝ մեկ ցուցմունքով, և հակառակը, երբ մեղադրյալներն են ազդեցիկ, կարող են անպատիժ մնալ, անգամ, երբ կա 100 ապացույց, որ հանցանք են գործել: Խնդիրը տուժողի կամ մեղադրյալի մեջ չէ, նրանց շահերը հավասարազոր են, մեկը գերակա չէ, մյուսը՝ ստորադաս: Գերակա է արդարադատության շահը և այդ շահերի հավասրակշռողի դերում պետք է լինի արդար, անկախ դատարանը՝ ապացույցների հիման վրա:
Հին գործերը, իմ կարծիքով, չեն վերաբացվում, քանի որ նախկին երեք իշխանությունները չեն ունեցել նման առաջնահերթություն: Իսկ ամեն անգամ, երբ այս հարցը բարձրացվել է, իրենց անգործությունը, պարտականությունները չկատարելու, այն քողարկելու և ինչ-որ կերպ արդարացնելու համար, շահարկել են տուժողների հարցը: Բացի այդ, շատ ուժեղ են ազդում իներցիոն գործընթացները՝ դատարանն անսխալական է, և վերջ, բայց եթե մի քիչ միջազգային մամուլ կարդան և տեսենեն, որ ամեն շաբաթ միջազգային մամուլը գրում է այս կամ այն արդարացման դատավճռի մասին, կտեսնեն, որ աշխարհը վաղուց մեծ քայլերով առաջ է գնում: Բայց այն հանգամանքը, որ այս գործերը չեն վերաբացվում, դեռևս հիմք չէ պնդելու, որ դատական սխալներ չկան հայաստանյան դատարաններում, այլապես չէին լինի ՄԻԵԴ-ի վճիռներնն ընդդեմ մեր պետության ու հիմնականում Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտմամբ՝ արդար դատաքննության: Ընդհակառակը՝ գործերի վերաբացման արհեստական արգելքները խոսում են բոլորովին այլ բանի մասին։ Այն, որ դատական սխալներն առկա են, բայց կոծկվում են, փակվում են, որովհետև նպատակահարմար չէ վերաբացել դրանք:
Շատ հետաքրքիր է, որ ամբողջ աշխարհն ընդունում է դատական սխալի հավանականությունը և քայլեր է ձեռնարկում, որպեսզի ուղղվեն այդ ճակատագրական սխալները, բայց մենք դեռևս չունենք այդպիսի նախադեպ, երբ փակված, ավարտված քերական գործի վերաբացման արդյունքում անձը ճանաչվի անմեղ և վերադառնա հասարակություն: Բայց, մենք 27 տարի անցնում ենք դատաիրավական բարեփոխումների փուլ միջազգային գումարներով:
Հին գործերի վերաբացման փորձեր, իհարկե, մենք անում ենք՝ ‹‹Անմեղության հայկական ծրագիր›› ՀԿ-ն, ‹‹Հետք››-ի հետ համատեղ, 2014-ին սկսեց շարք՝ ‹‹Խեղված ճակատագրեր››, որի շրջանականերում ներկայացրինք մի քանի լրագրողական հետաքննությունների արդյունքում նոր երևան եկած հանգամանքներ հիմնարար խախտման հիմքեր, բայց որևէ գործով մենք չունեցանք հաջողություն: Մեր բերած հիմքերը վճռաբեկ դատարանն ու գլխավոր դատախազությունը չճանաչեցին բավարար գերծերի նորոգման համար: Իսկ մենք արձանագրում ենք, որ այն ժամանակվա իշխանությունը չուներ կամք անդրադառնալու այդ գործերին՝ խուսափելով հնարավոր կոռուպցիոն սխեմաների բացահայտումներից: Բայց արձանագրում ենք նաև, որ դատական համակարգը Հայաստանում անսխալական է, մինչդեռ այդպես չի կարող լինել, որովհետև ամբողջ աշխարում այդպես չէ: Օրինակ՝ Անգլիայում, որտեղ ծնվել է Վերաքննիչ դատարանը, որն ավելի քան 100 տարեկան է, այնտեղ ևս կան դատական սխալներ: Տարբեր պետություններ տարբեր կերպ են լուծում այս հարցերը, հիմնականում, գործերի վերանայման հետ կապված, փաստաբանական համայնքն է ավելի նախանձախնդիր, հասարակական սեկտորն է բարձրաձայնում, անմեղության շարժումները՝ ամբողջ աշխարհով:
-Հայաստանում ցմահ ազատազրկվածներից շատերը դատապարտվել են 21 տարեկանից ցածր տարիքում։ Արդյո՞ք սա նորմերի խախտում չէ:
-Ոչ դա նորմերի խախտում չէ, որովհետև ըստ օրենքի 18 տարին լրացած անձինք կարող են պատժի առավելագույն չափի դատապարտվել: Հայաստանի Հելսինկյան կոմիտեի հետ համատեղ ուսումնասիրել ենք եվրոպական երկրների փորձը: Մոտ 10 եվրոպական պետություն ունի երիտասարդ չափահասների արդարադատության դրույթներ քրեական արդարադատության մեջ: Հիմանականում այս խմբի նկատմամբ կիրառվում են անչափահասներին բնորոշ դրույթները՝ պատժի նշանակման ու պատժի կրման հետ կապված: Օրինակ՝ Բուլղարիայում թեև չկա համապատասխան օրենք, բայց այնտեղ գործում է ներքին օրենք, որի համաձայն՝ դատավորները մինչև 25 տարեկան անձանց չեն դատապարտում ցմահ ազատազրկման: Իսկ Ավստրիայում, Ֆինլանդիայում, Բոսնիայում, Գերմանիայում կան ճկուն մեխանիզմներ այդ տարիքային խմբի համար: Օրինակ՝ պայմանական վաղաժամկետ ազատումն ավելի շուտ է լինում, ռեժիմների փոփոխությունն ավելի վաղ է սկսվում:
Մեզ մոտ ներկայումս ցմահ դատապարտյալներից 14-ն արարքի կատարման պահին եղել են մինչև 21 տարեկան: Հիմնականում այն գործերն են, որոնցով անձինք դատապարտվել են զինվորական ծառայության ժամանակ կատարված հանցագործությունների մեղադրանքերով:
– Ի՞նչ եք կարծում, արդյոք կգա՞ օր, երբ մեզ մոտ ևս այս գործերը կվերաբացվեն և մեր դատարաններն էլ կընդունեն, որ իրենք անսխալական չեն:
– Անշուշտ, աշխարհը զարգանում է՝ սրընթաց կերպով առաջ է գնում, պարզապես մենք դեռ ‹‹քարե դարում›› ենք, այս առումով, և ես կարծում եմ, որ մենք այլ շանս չունենք, քան մաս կազմել կայծակի արագությամբ զարգացող աշխարհի: Երբ հաճախ դատարաններում տեսնում եմ ծայրաստիճան իրավազուրկ քաղաքացիների, իսկ գումար, ազդեցություն ունեցողները դուրս են մնում օրենքից, հասկանում եմ, որ ընտրովի արդարարդատությունը Նոր Հայաստանում այլևս շանս չունի գոյատևելու, առավել ևս արմատավորվելու: Եթե ընտրովի է, այն արդեն արդարադատություն չէ: Թավշյա հեղափոխությունն ինձ համար գոնե հենց այդ խորհուրդն ուներ, պատճառը ընտրովի, սելեկտիվ «արդարադատությունն» էր, որն այլևս հասարակությունը չէր հանդուրժում՝ յուրայինների հանդեպ անպատժելիություն, ոչ յուրայինների հանդեպ՝ վրեժխնդրություն դատարանների ձեռամբ:
Ես կարծում եմ, որ եթե մենք ուզում ենք ցույց տալ՝ արդեն քաղաքակրթվել ենք, իրավունք ենք զարգացրել, աշխարհի մաս ենք կազմում, ապա պետք է բաժանարար գիծ դնենք նախկին իրավական համակարգի ու ներկայի, պիտի անպայման անդրադարձ կատարենք հին ժառանգության գործերին, որոնք կոչվում են փակված գործեր և վերաբացման հնարավորություններ ստեղծենք: Այդ հնարավորությունները, իհարկե, կան քրեական դատավարության օրենսգրքով, սակայն դրանք մնում են թղթի վրա գրված գեղեցիկ դրույթներ: Նոր Հայաստանում պետք է սա լինի օրվա խնդրի հարց: Բայց ամենադժվարը դատական իշխանության կայացումն է լինելու: Բաղրամյան 26-ի հրահանգների դադարեցումը դեռևս չի նշանակում, որ այլ ճնշումներ չկան դատարանների վրա: Հիմանականում դեռ այն դատական կազմն է, որը երկու տասնամյակ սովոր է հրահանգներով աշխատել: Ցանկացած իշխանության օրվա խնդիրը պետք է լինի նախ արդար, անկախ դատական իշխանության ստեղծումը:
